کشاورزی در مناطق شبه بیابانی و زمینهای کمحاصل، با چالشهای بزرگی از جمله کمبود آب، خاک فرسوده و شرایط آب و هوایی نامساعد روبروست. با این حال، تجربیات موفق کشورهای مختلف نشان میدهد که با بهکارگیری روشهای نوین کاشت و مدیریت منابع، میتوان این زمینها را به مناطق مولد تبدیل کرد. در این گزارش، به برخی از این روشها و نمونههای موفق آنها میپردازیم:
۱. روشهای بهرهبرداری بهینه از آب:
آبیاری قطرهای و میکروآبیاری (Drip and Micro-Irrigation): این سیستمها با رساندن آب به طور مستقیم به ریشه گیاه، تلفات تبخیر و رواناب را به حداقل میرسانند. اسرائیل به عنوان پیشرو در این زمینه، با استفاده گسترده از این روشها، بهرهوری آب را به طرز چشمگیری افزایش داده و امکان کشت در مناطق خشک را فراهم کرده است. بسیاری از مزارع در امارات متحده عربی نیز از این سیستمها برای تولید محصول در شرایط بیابانی استفاده میکنند.
جمعآوری آب باران (Rainwater Harvesting): در مناطق با بارندگی کم و فصلی، جمعآوری و ذخیرهسازی آب باران برای استفاده در فصول خشک بسیار حیاتی است. این روش شامل ساخت حوضچهها، سدها و آببندهای کوچک (مانند سیستمهای "وادی" در خاورمیانه) و همچنین استفاده از "ظای پیت" (Zai Pits) در مناطقی مانند بورکینافاسو است.
ظای پیت (Zai Pits): این گودالهای کوچک که با کود آلی پر میشوند، آب باران را جمعآوری کرده و به آرامی به ریشه گیاه میرسانند. یاکوبا ساوادوگو در بورکینافاسو با احیای هزاران هکتار زمین خشک با استفاده از این تکنیک، نمونهای الهامبخش است.
جمعآوری آب از مه (Fog Harvesting): در مناطق ساحلی خشک که مه غالب است، میتوان با نصب شبکههای مخصوص (Fog Collectors) رطوبت هوا را به آب مایع تبدیل کرد. پرو و شیلی از جمله کشورهایی هستند که از این روش برای تامین آب آشامیدنی و کشاورزی در مناطق کوهستانی ساحلی خود استفاده میکنند.
کشاورزی با آب بازیافتی (Wastewater Reuse for Agriculture): تصفیه و استفاده مجدد از فاضلاب برای آبیاری، راهکار موثری برای تامین آب در مناطق کمآب است. اسرائیل در این زمینه پیشگام است و بخش قابل توجهی از آب کشاورزی خود را از فاضلاب تصفیهشده تامین میکند.
۲. تکنیکهای بهبود خاک و حفظ رطوبت:
کشاورزی حفاظتی (Conservation Agriculture): این رویکرد شامل سه اصل کلیدی است: حداقل دستخوردگی خاک (No-Till or Minimum Tillage)، حفظ پوشش گیاهی دائم (Permanent Soil Cover) و تنوع کشت (Crop Diversification). این روشها باعث بهبود ساختار خاک، افزایش ماده آلی، کاهش فرسایش و حفظ رطوبت خاک میشوند. استرالیا و بسیاری از مناطق خشک و نیمهخشک در آفریقا و آمریکای لاتین با موفقیت از این روشها استفاده میکنند.
مالچپاشی (Mulching): پوشاندن سطح خاک با کاه، برگ، بقایای گیاهی یا حتی سنگریزه، تبخیر آب را کاهش داده، دمای خاک را تنظیم کرده و به کنترل علفهای هرز کمک میکند.
کشت نواری (Strip Farming) و کشت در خطوط کانتور (Contour Plowing): این روشها به کند کردن جریان آب، کاهش فرسایش خاک و افزایش نفوذ آب به زمین کمک میکنند.
طراحی کیلاین (Keyline Design): این سیستم طراحی پایدار زمین، به مدیریت آب در چشمانداز کمک میکند. با ایجاد شیارهایی در امتداد خطوط کانتور، آب به طور یکنواخت در زمین پخش شده و به داخل خاک نفوذ میکند، که منجر به بهبود رطوبت خاک و افزایش پوشش گیاهی میشود. نمونههای موفق در نیومکزیکو (ایالات متحده) نشاندهنده اثربخشی این روش در احیای مراتع خشک است.
۳. سیستمهای کشت بدون خاک (Soilless Cultivation Systems):
هیدروپونیک (Hydroponics): در این سیستم، گیاهان در محلولهای غذایی غنی از مواد معدنی و بدون نیاز به خاک رشد میکنند. این روش مصرف آب را تا 90% کاهش میدهد و امکان کشت در محیطهای کنترلشده را فراهم میکند. امارات متحده عربی با سرمایهگذاری گسترده در مزارع هیدروپونیک، تولید محصولات تازه را در مناطق بیابانی خود به شدت افزایش داده است.
آئروپونیک (Aeroponics): در این روش، ریشههای گیاهان در هوا معلق بوده و با اسپری محلول غذایی حاوی مواد مغذی، تغذیه میشوند. این سیستم حتی از هیدروپونیک نیز کارآمدتر در مصرف آب و فضا است. عربستان سعودی در حال بررسی و پیادهسازی این سیستمها برای افزایش امنیت غذایی است.
کشاورزی عمودی (Vertical Farming): این سیستمها با استفاده از لایههای متعدد کشت، بهرهوری فضا را به شدت بالا میبرند و اغلب با هیدروپونیک یا آئروپونیک ترکیب میشوند. کشاورزی عمودی در محیطهای کنترلشده انجام میشود که امکان تنظیم دقیق دما، رطوبت و نور را فراهم میآورد و برای مناطق بیابانی با کمبود زمین و آب بسیار مناسب است. شهرهای بزرگ در کشورهای حاشیه خلیج فارس در حال توسعه این نوع مزارع هستند.
۴. اصلاح نباتات و انتخاب ارقام مقاوم:
توسعه ارقام مقاوم به خشکی (Drought-Tolerant Varieties): با استفاده از روشهای اصلاح نباتات سنتی و مدرن (مانند مهندسی ژنتیک)، میتوان ارقامی را توسعه داد که نیاز آبی کمتری دارند و در شرایط تنش آبی عملکرد بهتری از خود نشان میدهند.
استفاده از گیاهان بومی و مقاوم (Native and Resilient Plants): انتخاب گیاهانی که به طور طبیعی با شرایط خشک و خاک فقیر سازگار هستند، میتواند به موفقیت پروژههای کشاورزی کمک کند.
نتیجهگیری:
با وجود چالشهای فراوان در مناطق شبه بیابانی و زمینهای کمحاصل، تجربیات موفق کشورهای مختلف نشان میدهد که با ترکیبی از نوآوریهای فناورانه، مدیریت پایدار منابع و رویکردهای زیستمحیطی، میتوان کشاورزی را در این مناطق توسعه داد و به امنیت غذایی کمک کرد. کلید موفقیت در بهکارگیری رویکردهای یکپارچه است که شامل بهرهبرداری بهینه از آب، بهبود سلامت خاک، استفاده از سیستمهای کشت بدون خاک در صورت لزوم، و انتخاب ارقام مناسب و مقاوم به خشکی باشد.
