بیماری‌های خودایمنی (Autoimmune Diseases) گروهی از اختلالات هستند که در آن‌ها، سیستم ایمنی بدن به اشتباه به بافت‌ها و اندام‌های خود حمله می‌کند. مالتیپل اسکلروزیس (MS) یکی از شایع‌ترین و پیچیده‌ترین این بیماری‌هاست که سیستم عصبی مرکزی (مغز و نخاع) را هدف قرار می‌دهد. پیشرفت‌های اخیر در ایمونولوژی و داروسازی، افق جدیدی برای مدیریت و درمان این بیماری‌ها گشوده است.
۱. مکانیسم و انواع بیماری‌های خودایمنی
الف) مکانیسم بیماری خودایمنی
سیستم ایمنی بدن به طور معمول آنتی‌بادی‌ها و سلول‌های T را برای حمله به عوامل خارجی مانند باکتری‌ها و ویروس‌ها تولید می‌کند. در بیماری‌های خودایمنی، این پاسخ از کنترل خارج شده و به اجزای داخلی بدن حمله می‌کند.
ب) MS: حمله به غلاف میلین
در MS، سلول‌های T و سایر سلول‌های ایمنی از سد خونی-مغزی عبور کرده و به غلاف میلین (پوشش چربی محافظ اطراف فیبرهای عصبی) حمله می‌کنند. این حمله منجر به التهاب، آسیب به میلین و در نهایت آسیب به خود رشته‌های عصبی می‌شود.
- علائم: بسته به محل آسیب، علائم می‌تواند شامل ضعف عضلانی، اختلالات بینایی، بی‌حسی، مشکلات تعادلی و خستگی شدید باشد.
ج) سایر بیماری‌های خودایمنی رایج
بیماری | هدف سیستم ایمنی | عوارض اصلی |
آرتریت روماتوئید (RA) | پوشش مفاصل (سینوویوم) | التهاب، درد، تخریب مفاصل و ناتوانی. |
لوپوس اریتماتوز سیستمیک (SLE) | اندام‌ها و بافت‌های مختلف (پوست، مفاصل، کلیه‌ها) | درگیری چند سیستمی، التهاب مزمن. |
دیابت نوع ۱ | سلول‌های بتا در لوزالمعده (تولیدکننده انسولین) | عدم تولید انسولین و وابستگی به تزریق انسولین. |
بیماری کرون و کولیت اولسراتیو (IBD) | دستگاه گوارش (روده‌ها) | التهاب مزمن، درد شکمی و سوءتغذیه. |
۲. درمان‌های رایج فعلی
درمان‌های رایج فعلی برای مدیریت بیماری‌های خودایمنی و به ویژه MS، بر کاهش التهاب و سرکوب پاسخ ایمنی متمرکز است.
الف) درمان‌های رایج MS
- داروهای تعدیل‌کننده بیماری (DMTs): داروهایی که با هدف کاهش تعداد حملات (Relapses) و کاهش پیشرفت ناتوانی تجویز می‌شوند. این داروها شامل تزریقی‌ها (مانند اینترفرون‌ها و کوپاکسون)، خوراکی‌ها (مانند فینگولیمود و دی‌متیل فومارات) و تزریقات وریدی (مانند ناتالیزوماب) هستند.
- کورتیکواستروئیدها: برای درمان حملات حاد (Relapses) به منظور کاهش سریع التهاب.
ب) درمان‌های رایج سایر بیماری‌های خودایمنی
- داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs): برای کنترل درد و التهاب (مثلاً در RA).
- داروهای اصلاح‌کننده بیماری ضد روماتیسم (DMARDs): داروهای سنتی برای سرکوب سیستم ایمنی و کند کردن پیشرفت بیماری (مثلاً متوترکسات).
- کورتیکواستروئیدها: برای کاهش التهاب در فازهای حاد بیماری‌های مانند لوپوس و IBD.
۳. پیشرفت‌های اخیر جهان در درمان
تحولات اخیر بر درمان‌های هدفمند بیولوژیک و سلولی متمرکز است که به طور اختصاصی‌تری سلول‌های ایمنی معیوب را هدف قرار می‌دهند:
الف) درمان‌های بیولوژیک نسل جدید (Biologics)
این داروها پروتئین‌های خاصی را هدف قرار می‌دهند و نسبت به داروهای سرکوبگر ایمنی سنتی، انتخابی‌تر عمل می‌کنند.
- مهارکننده‌های فاکتور نکروز تومور (TNF Inhibitors): انقلابی در درمان RA و IBD. این داروها پروتئین TNF را مسدود می‌کنند که نقش کلیدی در فرآیندهای التهابی دارد.
- آنتی‌بادی‌های ضد B-سلول (مانند ریتوکسی‌ماب و اوکرلیزوماب): این داروها سلول‌های B را که مسئول تولید آنتی‌بادی‌های خودی و ارائه آنتی‌ژن هستند، از بین می‌برند.
- تحول در MS: داروهایی مانند اوکرلیزوماب که سلول‌های B را هدف قرار می‌دهند، به عنوان اولین درمان تأیید شده برای MS پیشرونده اولیه (PPMS) شناخته شده و کارایی بالایی در کاهش عود MS عودکننده-فروکش‌کننده (RRMS) دارند.
ب) سلول‌درمانی و پیوند (HSCT)
- پیوند سلول‌های بنیادی خونساز اتولوگ (AHSCT): این روش شامل برداشتن، شیمی‌درمانی با دوز بالا برای "بازنشانی" سیستم ایمنی بیمار و سپس بازگرداندن سلول‌های بنیادی خود بیمار است.
- کاربرد: این روش درمانی بسیار تهاجمی است اما در بیماران جوان مبتلا به MS عودکننده و فعال که به سایر داروها پاسخ نداده‌اند، نتایج "عاری از بیماری" امیدوارکننده‌ای را نشان داده است.
ج) درمان‌های ژنتیکی و مولکولی
- ترمیم میلین در MS: تحقیقات در حال حاضر بر روی داروهایی متمرکز است که نه تنها التهاب را کاهش دهند، بلکه باعث بازسازی غلاف میلین آسیب‌دیده شوند. داروهایی که مسیرهای تولید میلین توسط سلول‌های الیگودندروسیت را تحریک می‌کنند، در مراحل اولیه کارآزمایی بالینی قرار دارند.
- مهارکننده‌های انتخابی جدید: توسعه داروهایی که به طور دقیق‌تری روی زیرمجموعه‌های سلول‌های T و سیتوکین‌های خاص دخیل در بیماری عمل می‌کنند (مانانند مهارکننده‌های IL-17 در پسوریازیس و IL-6 در RA).
۴. آینده و شخصی‌سازی درمان
آینده درمان بیماری‌های خودایمنی به سمت مداخلات زودهنگام، دقیق و هدفمند سوق دارد:
- تشخیص زودهنگام: استفاده از هوش مصنوعی و بیومارکرهای مایع بیوپسی (مانند NFL در MS) برای تشخیص بیماری در مراحل پیشابالینی یا بسیار ابتدایی.
- درمان شخصی‌سازی‌شده: استفاده از داده‌های ژنتیکی و امضاهای ایمنی فرد برای تعیین اینکه کدام درمان بیولوژیک یا DMT بیشترین اثربخشی و کمترین عوارض را برای بیمار خواهد داشت.
- تحمل ایمنی (Immune Tolerance): هدف نهایی، نه سرکوب کامل سیستم ایمنی، بلکه بازآموزی سیستم ایمنی برای پذیرش بافت‌های خودی بدن. تلاش برای توسعه واکسن‌هایی که سیستم ایمنی را تنها نسبت به آنتی‌ژن‌های خودی (مانند میلین) بی‌تفاوت کنند، در حال انجام است.
