رانندگی طولانی‌مدت، به‌ویژه در مسیرهای طولانی و با شرایط سخت جاده‌ای در ایران، یکی از پرفشارترین مشاغل است. خستگی مفرط ناشی از ساعات کاری طولانی، اختلال در ریتم شبانه‌روزی و تلاش فیزیکی (به‌ویژه با استفاده از گیربکس‌های دستی و سیستم کلاچ سنگین)، متأسفانه قشر رانندگان را در معرض خطر گرایش به مواد مخدر (خصوصاً تریاک) قرار می‌دهد تا به زعم خود، بتوانند خستگی را مدیریت کرده و بیدار بمانند. مقابله با این معضل نیازمند راهکارهای جامع و چندوجهی است که شامل مداخلات دولتی، مدیریتی و فردی است.
۱. چرخه معیوب خستگی مفرط و سوءمصرف مواد
خستگی مفرط (Fatigue) در رانندگی، نه تنها عامل اصلی حوادث است، بلکه دروازه ورود به اعتیاد تلقی می‌شود.
- نیاز به بیداری کاذب: راننده برای انجام به موقع تعهدات باربری و کسب درآمد، مجبور به عبور از آستگی خستگی است. مواد مخدر (مانند تریاک یا آمفتامین‌ها) در ابتدا به طور کاذب احساس بیداری و تمرکز ایجاد می‌کنند.
- اختلال در خواب طبیعی: مصرف مواد، به‌ویژه در طولانی‌مدت، ساختار طبیعی خواب را تخریب کرده و باعث کاهش کیفیت استراحت می‌شود. این امر نیاز به مصرف بیشتر برای جبران خستگی روز بعد را تشدید می‌کند و چرخه اعتیاد را کامل می‌کند.
- فشارهای اقتصادی: رانندگان تحت فشار زمان برای تحویل بار و مدیریت هزینه‌های سنگین کامیون هستند. این فشار، انگیزه برای رانندگی بدون توقف و استفاده از محرک‌ها را افزایش می‌دهد.
۲. راهکارهای عملی برای مدیریت خستگی مفرط
تمرکز اصلی باید بر حذف یا کاهش ریشه‌های فیزیکی و روانی خستگی باشد تا نیاز به مواد مخدر از بین برود.
الف) بهبود ارگونومی و تکنولوژی خودرو
- استانداردسازی گیربکس: ترویج و تسهیل استفاده از کامیون‌های با گیربکس اتوماتیک یا نیمه‌اتوماتیک (مانند سیستم‌های I-Shift در ولوو یا Opticruise در اسکانیا) برای ناوگان حمل و نقل. این اقدام، فشار فیزیکی بر روی پا، زانو و دست راننده را تا حد زیادی کاهش می‌دهد.
- بهبود صندلی و کابین: ارتقاء صندلی‌های راننده به مدل‌های بادی و ارگونومیک با قابلیت تنظیم مناسب، برای جذب بهتر لرزش‌ها و کاهش فشار بر ستون فقرات.
- سیستم‌های هشدار خستگی (DAS): نصب و فعال‌سازی سیستم‌های هوشمند هشدار خستگی راننده (Driver Attention System) که بر اساس الگوی فرمان و زمان رانندگی، به راننده توقف اجباری را پیشنهاد می‌کند.
ب) مداخلات ساختاری و قانونی (نقش دولت و شرکت‌ها)
- اجرای دقیق مقررات زمان رانندگی: اجرای سخت‌گیرانه قانون حداکثر زمان رانندگی روزانه (مثلاً 8 تا 10 ساعت) و استفاده از تاکوگراف‌های دیجیتال برای ثبت دقیق زمان کار و استراحت.
- ایجاد و توسعه توقفگاه‌های استاندارد: ساخت مجتمع‌های خدماتی رفاهی بین راهی ایمن و بهداشتی با امکانات مناسب استراحت، حمام و غذا. رانندگان باید بدانند که فضای امن و تمیزی برای استراحت آن‌ها وجود دارد.
- تعیین کرایه‌های منصفانه و شفاف: تنظیم کرایه‌ها به گونه‌ای که راننده مجبور به رانندگی مفرط برای جبران هزینه‌ها نباشد.
۳. راهکارهای بهداشت فردی و جایگزین‌های طبیعی
آموزش مهارت‌های مقابله با خستگی و جایگزین کردن عادات ناسالم با روش‌های طبیعی.
الف) مدیریت خواب و استراحت (اصول اولیه)
- برنامه‌ریزی توقف‌های کوتاه: راننده باید هر 2 تا 3 ساعت حداقل 15 دقیقه توقف کرده، از کامیون پیاده شده و حرکات کششی انجام دهد.
- چرت‌های کوتاه قدرت (Power Naps): در زمان استراحت، یک چرت 20 تا 30 دقیقه‌ای می‌تواند به طور مؤثر خستگی را کاهش دهد و از ورود به فاز خواب عمیق که با گیجی همراه است، جلوگیری کند.
ب) تغذیه و آبرسانی
- پرهیز از غذاهای سنگین: مصرف غذاهای چرب و سنگین باعث خواب‌آلودگی پس از غذا (Postprandial Somnolence) می‌شود. وعده‌های کوچک و سبک‌تر توصیه می‌شود.
- هیدراتاسیون: نوشیدن منظم آب و مایعات (به‌جای نوشابه‌های انرژی‌زا یا قند بالا) برای جلوگیری از دهیدراته شدن بدن که خود یکی از عوامل خستگی است.
- تنقلات سالم: جایگزین کردن تنقلات پرقند با میوه‌ها، مغزها (مانند گردو و بادام) یا سبزیجات که انرژی پایدارتر و ویتامین‌های مورد نیاز بدن را تأمین می‌کنند.
ج) راهکارهای مقابله با خواب‌آلودگی حین رانندگی
- استفاده از حواس: روشن کردن موسیقی شاد یا پادکست‌های جذاب برای تحریک مغز.
- تهویه کابین: باز کردن پنجره‌ها یا استفاده از سیستم تهویه برای ورود هوای تازه و خنک به کابین (هوای گرم و ساکن محرک خواب است).
- حرکات کششی درجا: انجام حرکات کششی ساده گردن و شانه در پشت فرمان (در صورت عدم تداخل با کنترل وسیله نقلیه) برای تحریک گردش خون.
۴. ضرورت غربالگری و حمایت روان‌شناختی
موفقیت در این زمینه نیازمند برنامه‌های حمایتی هدفمند است:
- غربالگری منظم: انجام تست‌های دارویی و اعتیاد به صورت تصادفی و منظم در پایانه‌های باربری.
- مشاوره و آموزش: ارائه کارگاه‌های آموزشی در پایانه‌ها درباره مضرات مواد مخدر، علائم خستگی مفرط و روش‌های صحیح مدیریت خواب. این برنامه‌ها باید همراه با مشاوره روان‌شناختی رایگان برای رانندگان تحت فشار باشد.
- ایجاد خطوط حمایتی ناشناس: راه‌اندازی خطوط تلفنی حمایتی و مشاوره ترک اعتیاد یا مدیریت استرس به صورت ناشناس برای رانندگان و خانواده‌هایشان.
با اجرای همزمان این راهکارهای فنی، قانونی و فردی، می‌توان شرایط کاری رانندگان را بهبود بخشید، انگیزه‌های گرایش به مواد مخدر را از بین برد و ایمنی جاده‌ها را برای عموم افزایش داد.
