استرس مزمن ناشی از مشکلات اقتصادی (مانند تورم، نااطمینانی شغلی یا بدهی) یکی از قوی‌ترین محرک‌ها برای فعال‌سازی مکانیسم‌های بیولوژیکی بقا در بدن است. در این فرآیند، محور HPA (هیپوتالاموس-هیپوفیز-آدرنال) نقش اصلی را ایفا می‌کند و با آزادسازی هورمون کورتیزول، استرس روانی را به یک عامل بیماری‌زای جسمی (روان‌تنی) تبدیل می‌کند. فعال‌سازی بیش از حد و طولانی‌مدت این محور، سیستم‌های حیاتی بدن را فرسوده می‌کند.
۱. محور HPA: سیستم پاسخ اضطراری بدن
محور HPA شبکه‌ای پیچیده از غدد و هورمون‌ها است که پاسخ بدن به استرس را تنظیم می‌کند. این محور مانند یک "ترمز و گاز" اضطراری در بدن عمل می‌کند:
- هیپوتالاموس (Hypothalamus): در مواجهه با استرس (مثلاً خبر بد اقتصادی)، هیپوتالاموس هورمون CRH (Corticotropin-Releasing Hormone) را آزاد می‌کند.
- هیپوفیز (Pituitary Gland): CRH باعث تحریک غده هیپوفیز می‌شود تا هورمون ACTH (Adrenocorticotropic Hormone) را ترشح کند.
- غده فوق کلیوی (Adrenal Glands): ACTH به غدد فوق کلیوی (که بالای کلیه‌ها قرار دارند) می‌رسد و آن‌ها را تحریک می‌کند تا هورمون استرس اصلی، یعنی کورتیزول را به داخل جریان خون آزاد کنند.
نقش کورتیزول در بقا
کورتیزول یک هورمون نجات‌دهنده است که انرژی لازم برای پاسخ "جنگ یا گریز" را فراهم می‌کند:
- تأمین انرژی: کورتیزول ذخایر انرژی (گلوکز) را از کبد آزاد می‌کند تا مغز و عضلات بتوانند به سرعت واکنش نشان دهند.
- سرکوب غیرضروری‌ها: به طور موقت سیستم‌هایی که برای بقای فوری ضروری نیستند (مانند سیستم گوارش، تولید مثل و سیستم ایمنی) را سرکوب می‌کند.
۲. استرس اقتصادی و چرخه مخرب کورتیزول
مشکل زمانی آغاز می‌شود که استرس اقتصادی مزمن و طولانی‌مدت باشد. بدن به جای یک پاسخ کوتاه و مقطعی، دائماً در حالت آماده‌باش و ترشح کورتیزول قرار می‌گیرد.
الف) مقاومت و اختلال در تنظیم (Dysregulation)
در مواجهه با سطح بالای کورتیزول درازمدت:
- مقاومت گیرنده‌ها: گیرنده‌های کورتیزول در مغز و بدن نسبت به آن مقاوم می‌شوند. این امر باعث می‌شود که بدن برای رسیدن به اثر قبلی، سطح کورتیزول بالاتری را طلب کند.
- فیدبک منفی شکسته: در حالت عادی، کورتیزول به مغز سیگنال می‌دهد که ترشح را متوقف کند (حلقه بازخورد منفی). استرس مزمن این حلقه را مختل کرده و ترشح بیش از حد کورتیزول ادامه می‌یابد.
ب) پیامدهای جسمی استرس مزمن
سطح دائم بالای کورتیزول و فعالیت HPA به سیستم‌های زیر آسیب می‌رساند:
- ضعف سیستم ایمنی: سرکوب دائمی سیستم ایمنی توسط کورتیزول، بدن را در برابر عفونت‌ها، ویروس‌ها و به ویژه بیماری‌های التهابی و خودایمنی آسیب‌پذیر می‌کند.
- بیماری‌های قلبی-عروقی: کورتیزول باعث افزایش ضربان قلب، انقباض عروق خونی و افزایش فشار خون می‌شود. در درازمدت، این امر ریسک ابتلا به فشار خون بالا، آترواسکلروز (تصلب شرایین) و حملات قلبی را به شدت بالا می‌برد.
- مشکلات متابولیک: کورتیزول باعث افزایش تجمع چربی احشایی (در ناحیه شکم) و مقاومت به انسولین می‌شود که به نوبه خود، ریسک ابتلا به دیابت نوع دو و سندروم متابولیک را افزایش می‌دهد.
- کاهش آستانه درد: استرس مزمن باعث افزایش التهاب در بدن شده و حساسیت به درد را بالا می‌برد که می‌تواند منجر به اختلالات روان‌تنی مانند فیبرومیالژیا (درد عضلانی مزمن) و سردردهای تنشی شود.
۳. تبدیل کورتیزول به بیماری روان‌تنی (مثال)
اختلالات گوارشی (مانند IBS) نمونه بارز این تبدیل هستند:
- استرس مالی باعث فعال شدن HPA کورتیزول بالا.
- کورتیزول بالا به طور مستقیم بر محور روده-مغز (Gut-Brain Axis) تأثیر می‌گذارد.
- این امر باعث افزایش نفوذپذیری روده ("نشت روده")، تغییر در تعادل میکروبی و افزایش حساسیت عصبی در دستگاه گوارش می‌شود.
- نتیجه نهایی: تشدید علائم IBS، نفخ، درد شکم، که به دلیل منشأ اصلی استرس مزمن، به سختی با درمان‌های صرفاً گوارشی بهبود می‌یابد.
نتیجه‌گیری: استرس اقتصادی یک تهدید انتزاعی نیست؛ بلکه یک تهدید بیولوژیکی واقعی است که از طریق محور HPA و کورتیزول، بدن را به طور مداوم فرسوده می‌کند. درک این مکانیسم، کلید درمان و پیشگیری از بیماری‌های روان‌تنی در جوامع تحت فشار اقتصادی است، چرا که نشان می‌دهد درمان علائم جسمی بدون کاهش منبع استرس (مالی)، تنها یک درمان موقت خواهد بود.
