فرسودگی ناوگان حمل‌ونقل عمومی و تجاری در ایران، با میانگین عمری بیش از ۲۰ سال در بخش سنگین، به یک بحران ملی تبدیل شده است که هزینه‌های جانی، زیست‌محیطی و اقتصادی سنگینی را به کشور تحمیل می‌کند. طرح‌های نوسازی، شامل برنامه‌های دولتی و ابتکارات بخش خصوصی مانند طرح «رو‌به‌راه»، تلاشی برای برون‌رفت از این چالش‌ها هستند.
۱. طرح ملی «رو‌به‌راه»: یک مدل نوسازی مبتنی بر بخش خصوصی
طرح «رو‌به‌راه» یک برنامه نوسازی است که توسط شرکت دنیای ماموت (به عنوان یکی از پیشروان صنعت خودروهای تجاری و زیرساخت حمل‌ونقل) طراحی و اجرا شده است. این طرح با تمرکز بر تریلرهای فرسوده، به دنبال ارتقاء ایمنی جاده‌ای و کارایی ناوگان است.
اهداف و مکانیزم طرح رو‌به‌راه
- هدف اصلی: نوسازی تریلرهای فرسوده و پرخطر کشور، که طبق آمار، عامل بخش قابل توجهی از تصادفات جاده‌ای هستند.
- مکانیسم جایگزینی: رانندگان می‌توانند تریلر فرسوده خود را (صرف نظر از برند و مدل) به شرکت تحویل دهند تا کاملاً از چرخه حمل‌ونقل خارج و اسقاط شود.
- شرایط مالی تسهیل شده: رانندگان در ازای تریلر فرسوده، می‌توانند تریلرهای نو و استاندارد (محصول ماموت) را با شرایط اقساط بلندمدت (تا پنج سال) و تسهیلات ویژه دریافت کنند. در برخی شرایط، مبلغ تریلر فرسوده به‌عنوان پیش‌پرداخت لحاظ می‌شود و برای شش ماه اول اقساط نیز شرایط بدون سود در نظر گرفته شده است.
اهمیت و نقاط قوت رو‌به‌راه
- استقلال از دولت: این طرح به صورت مستقل و با توان مالی بخش خصوصی آغاز شده است و وابستگی مستقیم به بودجه‌های دولتی یا اعتبارات بانکی ندارد، که اجرای آن را سریع‌تر و پایدارتر می‌کند.
- تمرکز بر ایمنی: نوسازی تریلرها به طور مستقیم بر کاهش نقص فنی ترمز و سیستم‌های تعلیق تأثیر می‌گذارد و ایمنی جاده‌ها را به طور چشمگیری افزایش می‌دهد.
- کاهش آلایندگی: جایگزینی تریلرهای قدیمی با مدل‌های جدید که مطابق با استاندارد روز ساخته شده‌اند، به کاهش مصرف سوخت و آلایندگی ناوگان کمک می‌کند.
۲. دیگر طرح‌های نوسازی ناوگان در ایران
علاوه بر ابتکارات بخش خصوصی، طرح‌های دولتی و عمومی متعددی برای نوسازی انواع وسایل نقلیه (سواری، باری، مسافری) وجود دارد:
۲.۱. طرح‌های جایگزینی و اسقاط دولتی
- سامانه نوسازی و اسقاط (وابسته به وزارت صمت): این سامانه اصلی‌ترین مرجع دولتی برای مدیریت فرآیند اسقاط و تخصیص گواهی‌های اسقاط است.
- تمرکز: نوسازی انواع خودروهای فرسوده، از سواری گرفته تا کامیون و اتوبوس، که عمر آن‌ها از سن فرسودگی گذشته است (مانند مدل‌های قبل از ۱۳۸۵ یا مدل‌های با عمر بالای ۲۵ سال برای کامیون‌ها).
- مکانیسم: متقاضیان می‌توانند خودروی فرسوده خود را اسقاط نقدی کرده و وجه دریافت کنند، یا آن را در طرح‌های جایگزینی خودروسازان (مانند ایران خودرو و سایپا) به عنوان بخشی از سهمیه خرید خودروی نو استفاده نمایند.
- واردات کامیون‌های کارکرده (ماده ۵۰): یکی از مهم‌ترین اقدامات برای نوسازی سریع ناوگان سنگین، مجوز واردات کامیون‌های کشنده با عمر کمتر از ۳ سال است.
- هدف: تزریق سریع کامیون‌های نسبتاً نو، باکیفیت و استاندارد روز اروپا به بازار برای جایگزینی ناوگان بسیار قدیمی و پرمصرف.
- چالش: این طرح با وجود موفقیت‌های اولیه، با چالش‌هایی نظیر مشکلات گمرکی، نرخ ارز بالا، محدودیت‌های خدمات پس از فروش و تعرفه‌های سنگین مواجه است که قیمت تمام شده را برای رانندگان به شدت افزایش می‌دهد.
۲.۲. طرح‌های نوسازی بخش‌های خاص
- تاکسی و اتوبوس: طرح‌هایی برای نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی شهری در حال اجرا هستند که اخیراً با تمرکز بر برقی‌سازی و اعطای تسهیلات ویژه و وام‌های کم‌بهره برای جایگزینی تاکسی‌ها و اتوبوس‌های فرسوده با مدل‌های برقی یا نو همراه شده‌اند.
۳. چالش‌های کلی در اجرای طرح‌های نوسازی
با وجود اهداف مثبت، اجرای طرح‌های نوسازی در ایران با موانع ساختاری جدی روبروست:
- تأمین مالی: مهم‌ترین چالش، توان مالی رانندگان و شرکت‌های حمل‌ونقل برای پرداخت مابه‌التفاوت سنگین بین ارزش اسقاطی خودروی فرسوده و قیمت خودروی نو است. تسهیلات بانکی موجود اغلب کافی نیستند یا دارای نرخ سود بالایی هستند.
- قیمت خودروهای نو: قیمت بالای ارز و وابستگی به قطعات وارداتی در مونتاژ خودروهای جدید، قیمت نهایی کامیون‌های نو و وارداتی را به حدی رسانده است که خرید آن‌ها خارج از توان بخش بزرگی از رانندگان است.
- موانع اداری و بوروکراسی: فرآیند اسقاط، تأمین گواهی اسقاط، و مراحل ثبت‌نام در طرح‌های جایگزینی و واردات، اغلب طولانی و پیچیده است.
- کمبود زیرساخت‌ها: نوسازی به سمت استانداردهای بالاتر (Euro V و Euro VI) نیازمند تضمین کیفیت سوخت و تأمین مواد مصرفی (مانند AdBlue) است که در حال حاضر به صورت گسترده و یکنواخت در دسترس نیست.
۴. نتیجه‌گیری
طرح‌هایی مانند «رو‌به‌راه» نشان‌دهنده ظرفیت و اراده بخش خصوصی برای حل بحران فرسودگی ناوگان هستند. با این حال، موفقیت در نوسازی گسترده ناوگان حمل‌ونقل کشور نیازمند یک هم‌افزایی ملی است که شامل:
- حمایت‌های مالی پایدار دولتی (یارانه سوخت یا تسهیلات با سود پایین).
- ساده‌سازی فرآیندهای اداری برای اسقاط و واردات.
- تضمین زیرساخت‌های کیفی (سوخت استاندارد) برای حفظ سلامت موتورهای جدید.
هدف نوسازی تنها جایگزینی آهن‌پاره‌ها نیست، بلکه کاهش تصادفات، حفظ محیط زیست، صرفه‌جویی در مصرف سوخت و ارتقاء کیفیت زندگی رانندگان است که بدون یک برنامه جامع و بلندمدت، محقق نخواهد شد.
