مدل‌های کسب‌وکار مبتنی بر اقتصاد توجه (Attention Economy) و تبلیغات (مانند شبکه‌های اجتماعی، پلتفرم‌های ویدئویی و بسیاری از اپلیکیشن‌های رایگان) بر یک فرض اساسی بنا شده‌اند: زمان و توجه کاربر، ارزشمندترین منبع است. هدف این مدل‌ها، به حداکثر رساندن زمان حضور کاربر در پلتفرم (Time Spent) و تعداد تعاملات اوست تا بیشترین فرصت برای نمایش تبلیغات فراهم شود. این هدف، تأثیرات عمیق و گاه مخربی بر طراحی رابط کاربری (UI) و تجربه کاربری (UX) گذاشته است.
۱. مدل کسب‌وکار: توجه به عنوان کالا
در این مدل، محصول واقعی نه محتوا، بلکه چشم کاربر است.
- هدف اصلی: به حداکثر رساندن درگیری (Engagement) و حفظ (Retention) کاربر.
- درآمد: با فروش فضای تبلیغاتی (مانند نمایش بنر، ویدئوی تبلیغاتی، یا پست‌های پروموت شده) به کسب‌وکارها، که قیمت‌گذاری آن بر اساس تعداد دفعات مشاهده (Impressions) یا کلیک (Clicks) محاسبه می‌شود.
- معیارهای کلیدی موفقیت (KPIs):
- Time Spent (زمان صرف شده): میانگین زمانی که کاربر روزانه یا ماهانه در پلتفرم می‌گذراند.
- DAU/MAU (کاربران فعال روزانه/ماهانه): نشان‌دهنده چسبندگی (Stickiness) پلتفرم.
- نرخ پیمایش (Scroll Rate): سرعت و میزان مصرف محتوا.
۲. تأثیرات بر طراحی رابط کاربری (UI)
طراحی رابط کاربری مستقیماً تحت فشار قرار می‌گیرد تا کاربر به سرعت و سهولت به محتوای بعدی برسد.
- پیمایش بی‌پایان (Infinite Scroll):
- تأثیر: از بین بردن نقاط توقف طبیعی که در ساختارهای سنتی صفحه وجود داشت. کاربر نیازی به کلیک کردن یا رفرش ندارد، محتوا بدون وقفه بارگذاری می‌شود.
- نتیجه UI: حس گم شدن در زمان و مکان، زیرا هیچ «پایانی» برای پیمایش وجود ندارد.
- نشانگرهای اعلانی (Notification Badges):
- تأثیر: استفاده از رنگ‌های تند (معمولاً قرمز) و اعداد برای جلب توجه کاربر و تحریک کنجکاوی او. این نشانگرها حتی در زمانی که محتوای مهمی وجود ندارد، فعال می‌شوند.
- نتیجه UI: ایجاد حس اضطراب از دست دادن (FOMO) و اجبار کاربر به بازگشت مداوم به اپلیکیشن.
- طراحی حداقلی (Minimalism) برای تمرکز بر محتوا:
- تأثیر: حذف یا کوچک‌سازی عناصر ناوبری و دکمه‌های غیرضروری برای اینکه تمام توجه کاربر بر روی خوراک محتوا (Feed) متمرکز شود.
۳. تأثیرات بر تجربه کاربری (UX) و روانشناسی کاربر
تأثیرات UX معمولاً هدفمند و مبتنی بر روانشناسی رفتار است تا درگیری کاربر را در سطح عمیق‌تری تضمین کند.
- جایزه‌های متغیر و تصادفی (Variable Rewards):
- تأثیر: الهام‌گرفته از مکانیسم‌های قمار. کاربر نمی‌داند در هر بار پیمایش به محتوای جذاب یا خسته‌کننده می‌رسد. این عدم قطعیت، دوپامین بیشتری ترشح کرده و باعث می‌شود کاربر به پیمایش ادامه دهد.
- نتیجه UX: وابستگی روانی به پیمایش و رفرش کردن، به جای تأمین نیاز اطلاعاتی کاربر.
- حلقه درگیری (Engagement Loop):
- تأثیر: پلتفرم‌ها طوری طراحی می‌شوند که کنش‌های کاربر (مثلاً لایک، کامنت، به اشتراک‌گذاری) باعث ایجاد اعلان برای دیگران شده و آن‌ها را دوباره به پلتفرم بازگردانند (تشویق به کنش متقابل).
- نتیجه UX: استفاده از پلتفرم به یک تعهد اجتماعی بی‌پایان تبدیل می‌شود.
- اولویت‌بندی محتوای عاطفی و جنجالی:
- تأثیر: الگوریتم‌ها محتوایی را اولویت می‌دهند که بیشترین واکنش‌های عاطفی (خشم، شادی، ترس) یا درگیری بالا را ایجاد کند، زیرا این محتواها بیشترین زمان مشاهده را تضمین می‌کنند.
- نتیجه UX: شکل‌گیری فضای مسموم، قطبی‌شدن دیدگاه‌ها و کاهش کیفیت محتوای مورد مشاهده.
۴. چالش‌های اخلاقی و طراحی مسئولانه
مدل اقتصاد توجه، تعارض منافع شدیدی بین سودآوری پلتفرم و سلامت روان کاربر ایجاد می‌کند.
جنبه | طراحی مبتنی بر توجه (فعلی) | طراحی مسئولانه (آینده) |
هدف | حداکثر سازی زمان حضور (Time Spent) | کمک به کاربر برای انجام کار در حداقل زمان ممکن (Time Well Spent) |
اعلانات | استفاده از رنگ‌های تند، اعداد و تحریک FOMO | اعلانات خاکستری، خوشه‌ای و صرفاً مبتنی بر اطلاعات مهم و عملکردی |
ناوبری | حذف توقف‌ها (Infinite Scroll) | بازگرداندن نقاط توقف، دکمه «پایان محتوا» و تشویق به خروج آگاهانه |
در نهایت، طراحان و مهندسان نرم‌افزار با چالشی اخلاقی مواجه هستند که آیا ابزارهای روانشناسی خود را صرف بهینه‌سازی برای اقتصاد توجه کنند، یا برای رفاه و بهره‌وری کاربر.
