بانک بذر و ژن: سرمایه‌ای برای آینده کشاورزی
بانک ژن (Gene Bank) یک مرکز تخصصی است که به جمع‌آوری، نگهداری و حفاظت از تنوع ژنتیکی گیاهان، حیوانات و میکروارگانیسم‌ها می‌پردازد. بانک بذر (Seed Bank) یکی از رایج‌ترین انواع بانکهای ژن است که به طور خاص بذر گیاهان را نگهداری می‌کند. هدف اصلی این مراکز، محافظت از گونه‌های در معرض خطر انقراض و تضمین امنیت غذایی آینده در برابر تغییرات اقلیمی، آفات و بیماری‌ها است.
چه چیزهایی در بانک ژن نگهداری می‌شود؟
بانکهای ژن تنها بذرها را نگهداری نمی‌کنند، بلکه ذخیره‌سازی اشکال مختلفی از مواد ژنتیکی را شامل می‌شوند:
بذر: رایج‌ترین شکل نگهداری است. بذرها در شرایط کنترل‌شده (دمای پایین و رطوبت کم) نگهداری می‌شوند تا برای دهه‌ها یا حتی قرن‌ها زنده بمانند.
نمونه‌های گیاهی: برای گیاهانی که بذر ندارند یا بذرشان قابل نگهداری طولانی‌مدت نیست (مانند موز)، نمونه‌های زنده یا بافت‌های گیاهی در شرایط آزمایشگاهی (کشت بافت) نگهداری می‌شوند.
دی‌ان‌ای (DNA): بخشی از ژنوم گیاهان و حیوانات نیز به صورت خالص نگهداری می‌شود تا اطلاعات ژنتیکی آن‌ها برای همیشه حفظ شود.
کشورهای پیشرو و وضعیت ایران
بسیاری از کشورها بانکهای ژن ملی دارند. از معروف‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
بانک جهانی بذر سوالبارد (Svalbard Global Seed Vault): واقع در نروژ، به "صندوق امانات روز قیامت" معروف است و نمونه‌های پشتیبان از بانکهای ژن سراسر جهان را در خود جای داده است.
سیستم ملی منابع ژنتیکی گیاهی آمریکا (NPGS): یکی از بزرگترین شبکه‌های بانک ژن در جهان است.
وضعیت ایران:
بله، ایران نیز دارای بانک ژن فعال است. مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران، یکی از مهم‌ترین نهادهای مسئول در این زمینه است. همچنین، مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور نیز بانک ژن منابع طبیعی را اداره می‌کند که نمونه‌های بذری گونه‌های بومی و در معرض خطر ایران را نگهداری می‌کند.
چگونه کشاورزان می‌توانند از بانک ژن استفاده کنند؟
هدف اصلی بانکهای ژن، کمک به محققان و اصلاح‌کنندگان گیاهی برای توسعه ارقام جدید است، اما کشاورزان نیز می‌توانند به طور غیرمستقیم از این منابع بهره‌مند شوند:
دسترسی به ارقام مقاوم: در صورت شیوع یک آفت جدید یا تغییرات شدید آب و هوایی، اصلاح‌کنندگان می‌توانند از نمونه‌های موجود در بانک ژن (مانند بذرهای بومی) برای تولید ارقام جدید و مقاوم استفاده کنند. این بذرهای جدید سپس در اختیار کشاورزان قرار می‌گیرد.
حفاظت از بذرهای محلی: برخی از کشاورزان و جوامع محلی به صورت مشارکتی، بانکهای بذر کوچک خود را ایجاد می‌کنند تا بذرهای بومی و محلی خود را حفظ و در مواقع نیاز، از آن‌ها استفاده کنند. این امر باعث کاهش وابستگی به بذرهای تجاری می‌شود.
به طور خلاصه، بانکهای ژن نه تنها یک مرکز تحقیقاتی هستند، بلکه به عنوان یک بیمه ژنتیکی برای آینده کشاورزی و امنیت غذایی عمل می‌کنند.
