این یک کالبدشکافی فنی و تخصصی از گیربکس دستی (Manual Transmission) است. گیربکس دستی مجموعهای پیچیده از چرخدندههاست که وظیفه دارد گشتاور خروجی موتور را با توجه به سرعت و نیاز راننده تغییر داده و به چرخها منتقل کند.
کالبدشکافی فنی گیربکس دستی: از کلاچ تا خروجی
ساختار گیربکس دستی بر پایه درگیری چرخدندههای مختلف روی محورهای موازی بنا شده است. برخلاف تصور، تمام چرخدندههای جلو (به جز دنده عقب) همیشه با هم درگیر هستند و فقط "قفل شدن" آنها روی شفت باعث انتقال نیرو میشود.
بخش اول: شفتهای اصلی (The Shafts)
در اکثر خودروهای دیفرانسیل جلو، گیربکس از سه بخش اصلی تشکیل شده است:
۱. شفت ورودی (Input Shaft)
این شفت مستقیماً به صفحه کلاچ متصل است و نیروی موتور را به داخل پوسته گیربکس میآورد. چرخدندههای محرک روی این شفت نصب شدهاند.
۲. شفت واسط (Countershaft / Layshaft)
در گیربکسهای محرک عقب، این شفت بین شفت ورودی و خروجی قرار دارد و نیرو را منتقل میکند. در خودروهای محرک جلو، معمولاً چرخدندهها روی دو شفت ورودی و خروجی توزیع شدهاند.
۳. شفت خروجی (Main Shaft / Output Shaft)
این شفت نیرو را به دیفرانسیل و چرخها میفرستد. چرخدندههای دنده ۱ تا ۵ روی این شفت به صورت آزاد (بدون اتصال صلب) میچرخند تا زمانی که توسط "کشوئی" قفل شوند.
بخش دوم: مکانیزم تعویض دنده و همگامساز (Synchronizers)
قلب تپنده یک تعویض دنده نرم، واحد سنکرونیزور است.
۴. برنجی دنده (Synchronizer Ring)
- توضیح: حلقهای مخروطی از جنس برنج.
- عملکرد: قبل از اینکه دنده درگیر شود، این حلقه با ایجاد اصطکاک، سرعت چرخدنده را با سرعت شفت برابر میکند تا دندهها روی هم "آبهویج" نگیرند (صدای خراش ندهند).
۵. ماهک و میلماهک (Shift Fork)
- توضیح: قطعاتی چنگالمانند که به دسته دنده متصل هستند.
- عملکرد: با حرکت دسته دنده، ماهک کشوئی دنده را به جلو یا عقب میراند تا دنده مورد نظر روی شفت قفل شود.
بخش سوم: چرخدندهها و دنده عقب
۶. چرخدندههای هلیکال (Helical Gears)
دندههای جلو (۱ تا ۵) به صورت مورب (مارپیچ) تراش خوردهاند. این کار باعث میشود درگیری دندهها تدریجی، بیصدا و با تحمل فشار بیشتر باشد.
۷. دنده عقب (Spur Gears)
دنده عقب معمولاً از نوع دنده صاف است. به همین دلیل است که هنگام حرکت به عقب، صدای زوزه خاصی از گیربکس شنیده میشود. برای درگیر شدن دنده عقب، یک چرخدنده سوم (Idler Gear) بین شفت ورودی و خروجی قرار میگیرد تا جهت چرخش را معکوس کند.
بخش چهارم: اجزای جانبی و حیاتی
۸. دیفرانسیل داخلی (Internal Differential)
در خودروهای دیفرانسیل جلو، مجموعه هوزینگ و دنده پینیون دیفرانسیل داخل خودِ پوسته گیربکس قرار دارد و از همان روغن گیربکس تغذیه میکند.
۹. کاسهنمدها و واشرها
جلوگیری از خروج واسکازین (روغن گیربکس). خرابی کاسهنمد پلوس یکی از شایعترین دلایل کاهش روغن و سوختن دندههاست.
علائم خرابی و عیبیابی قطعات گیربکس
علامت خرابی | علت احتمالی | قطعه معیوب |
دنده سخت جا میرود | عدم همسانی سرعت دندهها | برنجی دنده (Synchronizer) |
بیرون زدن دنده | ساییدگی دندانهها یا ضعف فنر ماهک | کشوئی دنده یا هزارخار دنده |
صدای زوزه در تمام دندهها | کاهش سطح واسکازین یا سایش دندهها | بلبرینگهای شفت یا چرخدندهها |
صدای تقتق هنگام رها کردن کلاچ | لرزش در انتقال نیرو | فنرهای صفحه کلاچ یا بوش شفت |
نکات طلایی برای افزایش عمر گیربکس دستی
- استفاده نکردن از دسته دنده به عنوان تکیهگاه دست: فشار مداوم دست روی دسته دنده باعث خوردگی تدریجی ماهکها و ایجاد فاصله در کشوئی دنده میشود.
- تعویض به موقع واسکازین: روغن گیربکس بر اثر کارکرد و برادههای فلزی خاصیت خود را از دست میدهد. معمولاً هر ۶۰ تا ۸۰ هزار کیلومتر باید تعویض شود.
- کامل گرفتن کلاچ: نیمکلاچ گرفتن هنگام تعویض دنده، لبه دندههای برنجی را به سرعت از بین میبرد.
- توقف کامل برای دنده عقب: هرگز قبل از ایست کامل خودرو، دنده عقب نزنید؛ چون دنده عقب فاقد سیستم سنکرونیزور است و آسیب شدیدی به دنده واسط وارد میشود.
