کاهش سریع و ادامهدار سطح آب دریای خزر، تهدیدی جدی برای بقای گونههای بومی و استراتژیک این دریاچه بسته محسوب میشود. از آنجا که خزر یک اکوسیستم نیمهبسته با درجه شوری و دمای منحصربهفرد است، کوچکترین تغییرات محیطی میتواند تعادل زیستی آن را بر هم بزند.
در اینجا به تحلیل دقیق پیامدهای کاهش سطح آب بر دو گونه کلیدی و در معرض خطر میپردازیم: فک خزر و ماهیان خاویاری.
۱. فک خزری (Pusa caspica): گونه بومی در خطر انقراض
فک خزری تنها پستاندار بومی این دریا است و به دلیل اهمیت اکولوژیکی، وضعیت بقای آن شاخص مهمی برای سنجش سلامت کلی خزر است.
الف) تأثیر کاهش سطح آب بر زیستگاه
- نابودی زیستگاه تولید مثل: فکهای خزری برای زایمان و شیردهی، کاملاً وابسته به یخهای زمستانی در مناطق شمالی خزر (به ویژه نزدیک دهانه رود ولگا) هستند. کاهش سطح آب و افزایش دمای آب در شمال، باعث تأخیر در تشکیل یخ یا نازک شدن آن میشود.
- افزایش خطر شکارچیان: کاهش پایداری یخ، فکها را مجبور میکند برای زایمان به مناطق ناامنتر یا سواحل بروند، جایی که بیشتر در معرض خطر شکارچیان طبیعی و انسانی قرار میگیرند.
- کاهش منابع غذایی: تغییرات دما و شوری آب، جمعیت ماهیان کوچک (مانند انواع کیلکا که غذای اصلی فکها هستند) را تحت تأثیر قرار میدهد و زنجیره غذایی را تضعیف میکند.
ب) وضعیت بقا
فک خزری به دلیل عوامل محیطی (کاهش آب و گرمایش) و عوامل انسانی (صید، آلودگی)، در فهرست گونههای "در معرض خطر انقراض" (Endangered) اتحادیه بینالمللی حفاظت از طبیعت (IUCN) قرار دارد. تخمین زده میشود جمعیت آنها در طول قرن گذشته به کمتر از 10% کاهش یافته است.
۲. ماهیان خاویاری: تضعیف چرخه حیات
خزر محل زندگی 90% از ذخایر ماهیان خاویاری جهان است. این ماهیان (مانند فیلماهی، تاسماهی و قرهبرون) ماهیانی مهاجر هستند؛ یعنی برای تغذیه در آبهای خزر زندگی میکنند اما برای تخمریزی به رودخانههای بزرگ (مانند ولگا و کورا) مهاجرت میکنند.
الف) تأثیر کاهش سطح آب بر مهاجرت و تخمریزی
- اختلال در مسیرهای مهاجرت: کاهش سطح آب، عمق دهانههای رودخانهها و خورهای ورودی را کاهش میدهد. این امر مسیرهای مهاجرت ماهیان بالغ را برای رسیدن به مناطق تخمریزی مسدود یا بسیار دشوار میسازد.
- تخریب بستر تخمریزی: کاهش جریان آب رودخانهها و افزایش رسوبگذاری در بستر آنها، کیفیت مناطق تخمریزی (که باید از بسترهای سنگی و شنی مناسب برخوردار باشند) را از بین میبرد.
- افزایش فشار صیادی: کاهش جمعیت و تمرکز ماهیان مهاجر در آبهای کمعمق، صید غیرقانونی و فشار بر ذخایر باقیمانده را تشدید میکند.
ب) وضعیت بقا
ذخایر ماهیان خاویاری خزر به دلیل صید بیرویه و تخریب زیستگاههای تخمریزی، به سطح بحرانی رسیدهاند و اغلب گونههای آنها در فهرست "بشدت در معرض خطر انقراض" (Critically Endangered) قرار دارند. کاهش سطح آب، فشار محیطی را بر تلاشهای حفاظت و بازسازی ذخایر دوچندان میکند.
۳. پیامدهای غیرمستقیم زیستمحیطی
کاهش سطح آب، پیامدهای گستردهتری بر کل اکوسیستم خزر دارد:
- تغییر شوری: کاهش حجم آب دریا و کم شدن ورودی آب شیرین از رودخانهها، به ویژه در مناطق جنوبی، شوری آب را بالا میبرد. این تغییرات شوری، بر بقای گونههای گیاهی آبزی و بیمهرگان که بخشی مهم از زنجیره غذایی هستند، تأثیر میگذارد.
- آلودگی حرارتی: حجم کمتر آب، ظرفیت گرمایی کمتری دارد و نوسانات دما در آن شدیدتر است. این امر شرایط را برای زندگی گونههای حساس مانند نوزاد ماهیان و پلانکتونها (که پایه زنجیره غذایی را تشکیل میدهند) دشوار میکند.
راهکار حفاظتی ویژه
موفقیت در حفظ گونههای بومی خزر، بهویژه ماهیان خاویاری و فک، مستلزم پروتکلهای مشترک آبی و زیستمحیطی بین پنج کشور ساحلی است که تضمینکننده موارد زیر باشند:
- رعایت حقابه زیستمحیطی ولگا: توافق بینالمللی برای تنظیم دبی رودخانه ولگا به منظور تأمین حداقل نیاز اکولوژیکی خزر.
- کنترل آلودگی: سختگیری بیشتر بر کنترل آلایندههای نفتی و صنعتی ورودی به دریا (بهویژه از طریق رودخانهها).
- مدیریت مناطق ساحلی: حفاظت شدید از مناطق کمعمق و مصب رودخانهها به عنوان محل تغذیه و استراحت فکها و مسیر مهاجرت ماهیان.
