اعتیاد به فضای مجازی (Internet Addiction - IA) و اعتیاد به بازی‌های ویدیویی (Internet Gaming Disorder - IGD)، که به عنوان اختلالات رفتاری نوظهور شناخته می‌شوند، تأثیرات ساختاری و عملکردی قابل توجهی بر مغز می‌گذارند. این تأثیرات عمدتاً از طریق اختلال در سیستم پاداش دوپامین و ایجاد ناهماهنگی در شبکه‌های شناختی و کنترلی مغز ایجاد می‌شوند.
۱. فعال‌سازی سیستم پاداش و تغییرات عصبی-شیمیایی
مکانیسم اصلی اعتیاد به فضای مجازی و بازی‌ها، شباهت زیادی به اعتیاد به مواد دارد و حول محور مدار پاداش مغز می‌چرخد:
- افزایش دوپامین: فعالیت‌هایی مانند بازی‌های پرهیجان یا دریافت نوتیفیکیشن‌ها و لایک‌ها، باعث آزادسازی سریع و شدید انتقال‌دهنده عصبی دوپامین در هسته آکومبنس (Nucleus Accumbens) و مسیر پاداش مغز می‌شود.
- تحمل و حساسیت‌زدایی: قرار گرفتن مداوم در معرض دوپامین بالا، منجر به کاهش تعداد گیرنده‌های دوپامین در مغز می‌شود. در نتیجه، فرد برای تجربه همان سطح از لذت یا ارضای نیاز، مجبور است زمان بیشتری را صرف فعالیت آنلاین کند، که چرخه اعتیاد را تشدید می‌کند.
۲. تغییرات ساختاری در ماده خاکستری و سفید
تصویربرداری‌های عصبی (Neuroimaging)، به‌ویژه MRI، تغییرات فیزیکی مشخصی را در مغز افراد دارای اعتیاد نشان داده‌اند:
الف) کاهش حجم ماده خاکستری (Gray Matter Volume)
کاهش حجم در مناطقی از مغز که عمدتاً مسئول پردازش اطلاعات هستند، مشاهده می‌شود:
- قشر پیش‌پیشانی (Prefrontal Cortex - PFC): کاهش حجم در این ناحیه، که مرکز کنترل شناختی، تصمیم‌گیری، برنامه‌ریزی و مهار تکانه‌ها است، ارتباط مستقیمی با ضعف در خودکنترلی و ناتوانی در متوقف کردن رفتار اعتیادی دارد.
- نواحی لیمبیک: کاهش حجم در نواحی مرتبط با پردازش عواطف و حافظه مانند بادامه (Amygdala) و هیپوکامپ نیز گزارش شده است، که می‌تواند با مشکلات در تنظیم عاطفی و حافظه همراه باشد.
ب) تغییرات در یکپارچگی ماده سفید (White Matter Integrity)
ماده سفید مسئول ارتباط بین نواحی مختلف مغز است. تغییرات مشاهده شده در DTI (Diffusion Tensor Imaging) نشان می‌دهد:
- کاهش اتصال: آسیب یا کاهش یکپارچگی در مسیرهای فیبری که نواحی PFC را به نواحی زیرقشری مرتبط با پاداش و انگیزه متصل می‌کنند، مشاهده شده است. این اختلال در ارتباطات مغزی، تصمیم‌گیری منطقی را دشوار می‌سازد و به فرد اجازه نمی‌دهد که عواقب رفتار خود را به درستی ارزیابی کند.
۳. اختلال در شبکه‌های عملکردی مغز
اعتیاد به فضای مجازی بر نحوه تعامل نواحی مختلف مغز با یکدیگر (شبکه‌های عملکردی) نیز تأثیر می‌گذارد:
- اختلال در شبکه حالت پیش‌فرض (Default Mode Network - DMN): این شبکه زمانی فعال است که مغز در حال استراحت است و به تفکر در مورد خود، دیگران و آینده می‌پردازد. در افراد معتاد، فعالیت این شبکه می‌تواند به طور غیرطبیعی تغییر کند و باعث نقص در خوداندیشی و تنظیم صحیح عملکرد شناختی شود.
- تسلط شبکه پاداش و برجستگی: در این افراد، شبکه پاداش و شبکه برجستگی (Salience Network) که مسئول تشخیص اهمیت محرک‌های محیطی است، به طور بیش از حد فعال می‌شوند. در نتیجه، محرک‌های مرتبط با اینترنت (مانند صدای نوتیفیکیشن یا آواتار بازی) به مهم‌ترین و برجسته‌ترین محرک‌ها تبدیل شده و سایر محرک‌های زندگی واقعی (مانند وظایف کاری یا روابط اجتماعی) به حاشیه می‌روند.
۴. تأثیر بر کارکردهای اجرایی
تغییرات ساختاری و عملکردی ناشی از اعتیاد مستقیماً به اختلال در عملکردهای اجرایی مغز منجر می‌شود:
- کاهش کنترل تکانه: ناتوانی در مهار پاسخ‌های خودکار و مقاومت در برابر وسوسه استفاده از اینترنت یا بازی.
- ضعف در حافظه کاری و انعطاف‌پذیری شناختی: کاهش توانایی در حفظ و دستکاری اطلاعات به صورت فعال و دشواری در تغییر تمرکز بین وظایف مختلف.
- تصمیم‌گیری ریسکی: افراد معتاد، مشابه افراد دارای اعتیاد به مواد، اغلب در وظایف تصمیم‌گیری پرریسک، رفتارهای مخاطره‌آمیز بیشتری از خود نشان می‌دهند.
در مجموع، اعتیاد به فضای مجازی و بازی‌ها یک سندروم کمبود پاداش را در مغز ایجاد می‌کند که ساختارها و شبکه‌های مسئول تنظیم خود، تصمیم‌گیری و پردازش پاداش را تخریب کرده و باعث تداوم رفتار اعتیادی می‌شود.
