کلاچ‌های درگیرکننده دنده (Dog Clutches) و اهرم‌های تعویض دنده، اجزای اصلی سیستم انتقال قدرت در گیربکس‌های تیلر و ماشین‌آلات کشاورزی هستند. وظیفه Dog Clutch، قفل کردن یک چرخ‌دنده هرزگرد (Idler Gear) به شفت است تا گشتاور منتقل شود. سایش در دندانه‌ها (Dogs) و لقی در اهرم‌ها، باعث بیرون زدن دنده (Gear Jumping) و خرابی سیستم می‌شود.
۱. عملکرد و عیب‌یابی کلاچ‌های درگیرکننده دنده
Dog Clutch یک دیسک یا کشویی دندانه‌دار است که تحت فشار یک ماهک (Shift Fork) به سمت یک چرخ‌دنده حرکت کرده و دندانه‌های آن (Dogs) در سوراخ‌های دنده متناظر قفل می‌شوند.
الف) علائم خرابی Dog Clutch
| علامت خرابی | علت احتمالی | پیامد فنی |
| بیرون زدن ناگهانی دنده | سایش شدید یا گرد شدن لبه دندانه‌های Dog Clutch. | هنگام قرار گرفتن زیر بار، دندانه‌ها نمی‌توانند یکدیگر را نگه دارند و دنده خلاص می‌شود. |
| صدای بلند تق‌تق هنگام درگیری | تلاش برای تعویض دنده در سرعت‌های بالا یا عدم سنکرون شدن سرعت چرخش قبل از درگیری. | دندانه‌ها آسیب دیده‌اند و نیاز به بازرسی دارند. |
| تعویض دنده دشوار یا قفل شدن | گیر کردن Dog Clutch روی شفت یا خم شدن ماهک تعویض. | کلاچ نمی‌تواند به درستی به موقعیت درگیر یا خلاص حرکت کند. |
ب) بازرسی تخصصی دندانه‌ها
بررسی زاویه دندانه‌ها: دندانه‌های کلاچ و سوراخ‌های دنده متناظر باید دارای لبه‌های مربعی یا کمی مخروطی باشند. اگر لبه‌ها به دلیل سایش و بیرون زدن مکرر دنده، گرد (Round) یا شیب‌دار (Tapered) شده باشند، دیگر نمی‌توانند زیر بار یکدیگر را قفل کنند.
عمق سوراخ‌ها: مطمئن شوید که سوراخ‌های چرخ‌دنده متناظر به اندازه کافی عمیق باشند تا دندانه‌های Dog Clutch به طور کامل درگیر شوند.
ج) تعمیر و بازسازی Dog Clutch
فایل کاری (Filing) یا سنگ‌زنی: در صورت سایش جزئی و گرد شدن لبه‌ها، می‌توان با استفاده از یک سوهان یا ابزار سنگ‌زنی دقیق، زاویه دندانه‌ها را کمی به صورت زیر-برش (Undercut) اصلاح کرد. ایجاد یک زاویه منفی بسیار کوچک، کمک می‌کند دندانه‌ها هنگام قرار گرفتن زیر بار، به جای بیرون زدن، بیشتر به یکدیگر قفل شوند.
تعویض: اگر سایش بیش از حد عمیق یا گسترده باشد، تنها راهکار مطمئن، تعویض کامل Dog Clutch و چرخ‌دنده متناظر آن است تا از آسیب به سایر قطعات جلوگیری شود.
۲. عیب‌یابی و تعمیر اهرم‌ها و ماهک‌های تعویض دنده
سیستم اهرم‌های خارجی و ماهک‌های داخلی (Shift Forks) مسئول جابجایی دقیق Dog Clutchها هستند.
الف) علائم خرابی و لقی
لقی بیش از حد اهرم: وجود لقی زیاد در دسته تعویض دنده، اغلب ناشی از سایش بوش‌ها یا پین‌های اتصال اهرم خارجی به شفت‌های داخلی گیربکس است.
نتیجه: این لقی باعث می‌شود ماهک، Dog Clutch را به اندازه کافی به داخل یا خارج نکشد، که منجر به درگیری ناکامل و بیرون زدن دنده می‌شود.
انحراف یا خم شدن ماهک: ماهک‌ها اغلب از چدن یا فولاد ساخته شده و در صورت اعمال نیروی زیاد یا تعویض دنده خشن، خم می‌شوند.
نتیجه: ماهک خم شده نمی‌تواند Dog Clutch را به صورت موازی با شفت حرکت دهد و باعث گیر کردن کلاچ یا درگیری جزئی می‌شود.
ب) مراحل تعمیر و تنظیم اهرم‌ها
رفع لقی خارجی: تمام اتصالات، پین‌ها و بوش‌های اهرم تعویض دنده (از دسته بیرونی تا ورودی گیربکس) را برای سایش بررسی کنید. بوش‌های فرسوده را با بوش‌های جدید (اغلب برنزی یا پلاستیکی مقاوم) جایگزین کنید تا لقی حذف شود.
بازرسی ماهک‌ها (Shift Forks):
محفظه گیربکس را باز کرده و ماهک‌های تعویض دنده را بررسی کنید.
اصلاح انحراف: در صورت خم شدن جزئی، گاهی اوقات می‌توان با ابزار مناسب و کنترل شده ماهک را صاف کرد، اما در صورت آسیب جدی، تعویض ماهک ضروری است.
سایش نوک ماهک: نوک ماهک که روی Dog Clutch یا کشویی می‌لغزد، باید برای سایش بررسی شود. سایش در این نقطه باعث می‌شود ماهک نتواند موقعیت دقیق Dog Clutch را حفظ کند.
ج) تنظیم نهایی موقعیت خلاص و درگیر
پس از بازسازی یا تعویض قطعات، تنظیم نهایی بسیار حیاتی است:
جایگیری دنده خلاص: مطمئن شوید که در حالت خلاص (Neutral)، هیچ‌کدام از Dog Clutchها با چرخ‌دنده‌ها تماس ندارند و کاملاً روی شفت، آزاد هستند.
قفل دنده: در حالت درگیر (Engaged)، بررسی کنید که Dog Clutch به طور کامل و با حداکثر عمق ممکن در سوراخ‌های چرخ‌دنده قفل شده باشد. این تنظیم معمولاً با پیچ‌های تنظیم یا واشرهای فاصله‌گذار روی شفت اهرم‌های داخلی گیربکس انجام می‌شود.
نکته تخصصی: پس از هر تعمیر اساسی گیربکس، از روغن دنده با کیفیت و غلظت مناسب استفاده کنید تا از حرارت و سایش زودرس قطعات داخلی جلوگیری شود.
