کودها موادی هستند که برای تامین عناصر غذایی مورد نیاز گیاهان و بهبود حاصلخیزی خاک به کار می‌روند. استفاده صحیح از کودها نقش کلیدی در افزایش عملکرد و کیفیت محصولات کشاورزی دارد. به طور کلی، کودها بر اساس منشأ و ترکیباتشان به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند: کودهای آلی (طبیعی)، کودهای شیمیایی (معدنی) و کودهای زیستی (بیولوژیک).
انواع کودها:
1. کودهای آلی (ارگانیک):
این کودها از مواد طبیعی و بدون دخالت مستقیم انسان تولید می‌شوند و برای حاصلخیزی خاک و رشد گیاه بسیار مفید هستند. استفاده بیش از حد از آنها معمولاً آسیبی به گیاه نمی‌رساند و به بهبود فعالیت‌های میکروبی خاک، حفظ رطوبت و اصلاح ساختار خاک کمک می‌کنند.
کود حیوانی (دامی و مرغی): از فضولات حیواناتی مانند گاو، گوسفند، اسب و مرغ به دست می‌آید. حاوی عناصر غذایی مختلف و مواد آلی است که باعث افزایش نفوذپذیری خاک، نگهداری آب، بهبود هوادهی ریشه و افزایش فعالیت بیولوژیکی خاک می‌شود.
کمپوست: از تجزیه و پوسیدگی بقایای گیاهی و حیوانی، ضایعات کشاورزی، زباله‌های شهری و فاضلاب تولید می‌شود. کمپوست باعث بهبود ساختار خاک، افزایش ظرفیت نگهداری آب و فراهمی تدریجی عناصر غذایی برای گیاه می‌شود.
کود سبز: کاشت گیاهانی (مانند بقولات) که قبل از بلوغ به خاک برگردانده می‌شوند تا مواد آلی و عناصر غذایی خاک را افزایش دهند. این روش به ویژه در افزایش نیتروژن خاک موثر است.
ورمی کمپوست: کود حاصل از فعالیت کرم‌های خاکی روی مواد آلی. این کود دارای کیفیت بالا و غنی از مواد غذایی قابل جذب برای گیاه است.
اسید هیومیک: یکی از پرکاربردترین کودهای آلی که به بهبود جذب مواد غذایی، توسعه ریشه و افزایش مقاومت گیاه در برابر تنش‌ها کمک می‌کند.
2. کودهای شیمیایی (معدنی):
این کودها در کارخانجات تولید می‌شوند و حاوی یک یا چند عنصر غذایی مورد نیاز گیاه هستند. بر اساس عناصر موجود، به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند:
کودهای ماکرو (پرمصرف): شامل عناصری هستند که گیاه به مقدار زیادی به آنها نیاز دارد.
ازت (N): برای رشد رویشی گیاه، تولید برگ و سبزینگی ضروری است. (مثال: اوره، سولفات آمونیوم، نیترات آمونیوم)
فسفر (P): برای ریشه‌زایی، گلدهی، تولید بذر و میوه و انتقال انرژی در گیاه حیاتی است. (مثال: سوپرفسفات ساده، سوپرفسفات تریپل، دی‌آمونیوم فسفات)
پتاسیم (K): برای افزایش مقاومت گیاه به آفات و بیماری‌ها، بهبود کیفیت میوه (اندازه، رنگ، طعم) و تنظیم آب در گیاه ضروری است. (مثال: کلرید پتاسیم، سولفات پتاسیم، نیترات پتاسیم)
کلسیم (Ca)، منیزیم (Mg)، گوگرد (S): این عناصر نیز جزء ماکروها هستند و نقش‌های مهمی در ساختار سلولی، فتوسنتز و تولید پروتئین دارند.
کودهای میکرو (کم‌مصرف): شامل عناصری هستند که گیاه به مقدار کمتری به آنها نیاز دارد، اما کمبود آنها می‌تواند باعث اختلالات جدی در رشد گیاه شود. (مثال: آهن (Fe)، روی (Zn)، منگنز (Mn)، مس (Cu)، بور (B)، مولیبدن (Mo)، کلر (Cl)، نیکل (Ni))
کود کامل: کودی است که هر سه عنصر اصلی نیتروژن، فسفر و پتاسیم را با نسبت‌های مختلف (مانند NPK 20-20-20) دارا می‌باشد. برخی کودهای کامل علاوه بر این سه عنصر، حاوی عناصر میکرو نیز هستند.
3. کودهای زیستی (بیولوژیک):
این کودها حاوی میکروارگانیسم‌های مفیدی هستند که به بهبود حاصلخیزی خاک و رشد گیاه کمک می‌کنند، بدون اینکه آلودگی ایجاد کنند.
باکتریایی: مانند ریزوبیوم (تثبیت‌کننده ازت هوا در همزیستی با لگوم‌ها) و ازتوباکتر (تثبیت‌کننده ازت در خاک).
قارچی: مانند میکوریزا که با ریشه‌های گیاهان همزیستی کرده و به جذب بهتر فسفر و آب کمک می‌کند.
جلبکی: مانند جلبک‌های سبز-آبی که توانایی تثبیت ازت را دارند.
شیوه استفاده از کود در کشاورزی:
شیوه صحیح کوددهی به عوامل مختلفی از جمله نوع کود، نوع گیاه، مرحله رشدی گیاه، نوع خاک و شرایط آب و هوایی بستگی دارد. قبل از هرگونه کوددهی، توصیه می‌شود آزمایش خاک انجام شود تا نیازهای غذایی خاک و گیاه به دقت مشخص گردد.
روش‌های اصلی کوددهی:
پخش سطحی (پاششی):
قبل از کاشت: کود به صورت یکنواخت روی سطح خاک پخش شده و سپس با شخم زدن با خاک مخلوط می‌شود. این روش برای کودهای خشک (گرانولی) که به آهستگی در خاک آزاد می‌شوند مناسب است.
کود سرک: پس از رویش گیاه، کود به صورت پاششی روی سطح خاک اطراف گیاهان پخش می‌شود. این روش برای تامین نیازهای غذایی در مراحل رشد فعال گیاه کاربرد دارد.
جایگذاری (عمقی):
جایگذاری همراه با شخم: کود در شیارهای ایجاد شده توسط خیش قرار می‌گیرد تا منطقه غنی از مواد غذایی در زیر خاک برای گیاهان فراهم شود. این روش تلفات کود را کاهش می‌دهد.
جایگذاری نواری: کود به صورت نواری در کنار ردیف کشت و در فاصله مناسب از بذر یا ریشه گیاه قرار داده می‌شود. این روش کارایی کود را افزایش می‌دهد، به خصوص برای کودهای فسفره که تحرک کمی در خاک دارند. این کار معمولاً با دستگاه کودکار انجام می‌شود.
جایگذاری موضعی (چالکود): برای درختان و گیاهان چند ساله، چاله‌هایی در اطراف ریشه حفر شده و کود در آنها قرار داده می‌شود.
محلول‌پاشی (تغذیه برگی):
کود در آب حل شده و محلول حاصل با استفاده از سمپاش روی برگ‌های گیاه پاشیده می‌شود. این روش برای جذب سریع عناصر غذایی، به خصوص عناصر کم‌مصرف (میکرو)، بسیار موثر است.
زمان مناسب: اوایل صبح یا اواخر عصر که دمای هوا خنک‌تر است تا از تبخیر سریع و برگ‌سوزی جلوگیری شود.
کودآبیاری (Fertigation):
کودهای محلول در آب، از طریق سیستم‌های آبیاری (مانند آبیاری قطره‌ای) به طور مستقیم به منطقه ریشه گیاه منتقل می‌شوند. این روش بسیار کارآمد است و باعث تغذیه یکنواخت گیاهان و کاهش مصرف آب و کود می‌شود.
تزریق در خاک:
کودهای مایع (مانند محلول آمونیاک) به عمق حدود ۱۰ سانتی‌متر در خاک تزریق می‌شوند. این روش در ایران کمتر رایج است.
نکات مهم در استفاده از کود:
آزمایش خاک: اساسی‌ترین گام برای تعیین نیازهای غذایی خاک و جلوگیری از کوددهی بیش از حد یا نامناسب.
تعادل عناصر غذایی: رعایت نسبت‌های صحیح بین عناصر ماکرو و میکرو برای رشد بهینه گیاه ضروری است.
زمان‌بندی کوددهی: زمان کوددهی باید با مرحله رشدی گیاه، نیازهای غذایی آن و شرایط آب و هوایی مطابقت داشته باشد.
مرحله اولیه رشد (ریشه‌زایی): نیاز به فسفر بالا.
رشد رویشی (برگ و ساقه): نیاز به نیتروژن بالا.
گلدهی و میوه‌دهی: نیاز به پتاسیم بالا و عناصر میکرو.
میزان مصرف: رعایت دوز توصیه شده توسط تولیدکننده یا کارشناس کشاورزی برای جلوگیری از آسیب به گیاه (سوختگی ریشه) و آلودگی محیط زیست.
آبیاری قبل از کوددهی: برای کودهای مایع، بهتر است قبل از کوددهی گیاهان را آبیاری کنید تا از سوختگی ریشه‌ها جلوگیری شود.
اجتناب از مخلوط کردن کودها و سموم: معمولاً توصیه می‌شود کودها و سموم شیمیایی به طور همزمان مخلوط نشوند، مگر اینکه دستورالعمل خاصی برای آن وجود داشته باشد.
کیفیت آب: در محلول‌پاشی و کودآبیاری، استفاده از آب با کیفیت مناسب (شوری پایین) اهمیت دارد.
با رعایت این اصول، می‌توان به طور موثر و پایدار از کودها در کشاورزی استفاده کرده و عملکرد و کیفیت محصولات را افزایش داد.
