گزارش جامع مقایسه مصرف آب و نیاز آبی محصولات کشاورزی در ایران
بحران آب در ایران به یک چالش جدی و پیچیده تبدیل شده است. مدیریت مصرف آب در بخش‌های مختلف، به‌ویژه کشاورزی، کلید حل این بحران است. در ادامه به مقایسه مصرف آب در حوزه‌های خانگی، کشاورزی و صنعت در ایران، و سپس محاسبه آب مورد نیاز برای تولید برخی اقلام کشاورزی رایج و مقایسه آن با مصرف خانوار می‌پردازیم.
۱. مقایسه میزان مصرف آب در حوزه‌های خانگی، کشاورزی و صنعت در ایران
بر اساس آمارهای رسمی و گزارش‌های منتشر شده توسط وزارت نیرو و سایر نهادهای مرتبط در ایران، توزیع مصرف آب در بخش‌های مختلف به شرح زیر است:
کشاورزی: بخش کشاورزی با حدود ۹۰ تا ۹۲ درصد از کل مصرف آب در ایران، بزرگترین مصرف‌کننده آب است. این سهم در مقایسه با کشورهای توسعه‌یافته که سهم کشاورزی حدود ۳۰ درصد است، بسیار بالا و نگران‌کننده است. دلیل اصلی این امر، راندمان پایین آبیاری (معمولاً کمتر از ۴۰-۴۵ درصد و حتی در برخی گزارش‌ها کمتر از ۳۵ درصد) و استفاده گسترده از روش‌های سنتی و پرمصرف مانند آبیاری غرقابی است.
شرب و خانگی: سهم مصرف آب شرب (شامل خانگی و غیرخانگی مانند تجاری، اداری، عمومی) حدود ۶ تا ۸ درصد از کل مصرف آب کشور است. از این میزان، حدود ۷۹ درصد مربوط به مصارف خانگی و بقیه مربوط به مصارف غیرخانگی است.
صنعت و معدن: بخش صنعت و معدن کمترین سهم را در مصرف آب دارد و حدود ۲ تا ۳ درصد از کل آب مصرفی کشور را به خود اختصاص می‌دهد. این سهم نیز در مقایسه با کشورهای توسعه‌یافته که سهم صنعت می‌تواند تا ۵۹ درصد باشد، بسیار پایین است که نشان‌دهنده توسعه‌نیافتگی نسبی صنعتی در ایران یا عدم استفاده از فناوری‌های آب‌بر در صنایع موجود است.
۲. میزان آب مورد نیاز برای تولید هر یک از اقلام کشاورزی رایج (به ویژه صیفی‌جات)
برای محاسبه میزان آب مورد نیاز برای تولید محصولات کشاورزی، از مفهوم "آب مجازی" (Virtual Water) استفاده می‌شود. آب مجازی به مجموع آبی اطلاق می‌شود که برای تولید یک محصول یا ارائه یک خدمت از ابتدا تا انتها مصرف شده است. این مقدار شامل آب باران (آب سبز)، آب آبیاری (آب آبی) و آب لازم برای رقیق‌سازی آلاینده‌ها (آب خاکستری) می‌شود.
میزان آب مجازی برای تولید محصولات کشاورزی بسته به منطقه، شرایط آب و هوایی، نوع خاک، روش‌های کشت و آبیاری بسیار متفاوت است. ارقام زیر، میانگین‌های تقریبی و جهانی هستند که می‌توانند برای ایران نیز مورد استفاده قرار گیرند، البته با این توضیح که راندمان پایین آبیاری در ایران، معمولاً باعث افزایش آب مصرفی واقعی (آب آبی) در مزارع می‌شود.
برخی از اقلام کشاورزی رایج و میزان آب مورد نیاز برای تولید آنها (بر حسب لیتر در هر کیلوگرم محصول):
صیفی‌جات: صیفی‌جات از جمله محصولاتی هستند که نیاز آبی نسبتاً بالایی دارند، به‌ویژه در روش‌های سنتی آبیاری.
گوجه فرنگی: حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ لیتر آب برای هر کیلوگرم (در شرایط بهینه)
خیار: حدود ۱۵۰ تا ۲۵۰ لیتر آب برای هر کیلوگرم (در شرایط بهینه)
هندوانه و خربزه: حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ لیتر آب برای هر کیلوگرم
پیاز: حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ لیتر آب برای هر کیلوگرم
سیب‌زمینی: حدود ۱۰۰ تا ۲۵۰ لیتر آب برای هر کیلوگرم
سایر محصولات رایج:
برنج: حدود ۲۵۰۰ تا ۴۰۰۰ لیتر آب برای هر کیلوگرم (در ایران حدود ۳۰۰۰ تا ۳۴۷۰ لیتر گزارش شده است). این رقم بسیار بالا است و نشان می‌دهد چرا کشت برنج در مناطق خشک ایران یک چالش بزرگ آبی است.
گندم: حدود ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ لیتر آب برای هر کیلوگرم (در ایران حدود ۱۳۵۰ تا ۱۴۷۰ لیتر گزارش شده است).
ذرت: حدود ۹۰۰ تا ۱۲۰۰ لیتر آب برای هر کیلوگرم.
شکر (قند از چغندرقند/نیشکر): حدود ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ لیتر آب برای هر کیلوگرم شکر.
مرکبات (پرتقال، لیمو): حدود ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ لیتر آب برای هر کیلوگرم.
سیب: حدود ۷۰۰ تا ۱۰۰۰ لیتر آب برای هر کیلوگرم.
گوشت گاو: ۱۰۰۰۰ تا ۱۵۰۰۰ لیتر آب برای هر کیلوگرم (به دلیل نیاز به آب برای تولید علوفه، نوشیدن دام و نظافت). در ایران ۱۵۴۹۰ لیتر گزارش شده است.
گوشت مرغ: حدود ۳۵۰۰ تا ۴۵۰۰ لیتر آب برای هر کیلوگرم (در ایران ۴۰۰۰ لیتر گزارش شده است).
شیر: حدود ۱۰۰۰ لیتر آب برای هر لیتر شیر.
قهوه: حدود ۱۴۰ لیتر آب برای یک فنجان قهوه (برای ۱ کیلوگرم قهوه ۲۱۰۰۰ لیتر).
۳. مقایسه مصرف آب مورد نیاز برای تولید اقلام کشاورزی با میزان مصرف خانوار
برای این مقایسه، ابتدا میزان مصرف آب سرانه خانوار در ایران را مشخص می‌کنیم.
سرانه مصرف آب خانگی در ایران:
آخرین آمارهای منتشر شده نشان می‌دهد که سرانه مصرف آب خانگی (فقط مصارف خانگی) در ایران حدود ۱۹۰ تا ۱۹۵ لیتر به ازای هر نفر در شبانه‌روز است.
سرانه مصرف کل آب شرب (شامل خانگی و غیرخانگی) حدود ۲۳۳ تا ۲۳۵ لیتر به ازای هر نفر در شبانه‌روز است.
فرض می‌کنیم یک خانواده متوسط ایرانی شامل ۴ نفر باشد.
مصرف آب خانگی یک خانواده ۴ نفره در روز:
4 نفر×195 لیتر/نفر/روز=780 لیتر/روز
مقایسه با تولید سیفی‌جات (با فرض هندوانه ۳۰۰ لیتر/کیلوگرم):
تولید ۱ کیلوگرم گوجه فرنگی: نیاز به حدود ۲۵۰ لیتر آب دارد.
تولید ۱ کیلوگرم خیار: نیاز به حدود ۲۰۰ لیتر آب دارد.
تولید ۱ کیلوگرم هندوانه: نیاز به حدود ۳۰۰ لیتر آب دارد.
نتیجه‌گیری از مقایسه:
مصرف آب برای تولید چند کیلوگرم صیفی‌جات، می‌تواند معادل مصرف آب یک خانوار در یک روز باشد.
برای مثال، تولید حدود ۲.۵ کیلوگرم گوجه فرنگی (2.5 kg×250 L/kg=625 L) یا حدود ۲.۶ کیلوگرم هندوانه (2.6 kg×300 L/kg=780 L) تقریباً معادل مصرف آب یک خانواده ۴ نفره در یک روز است.
تولید حدود ۳.۵ تا ۴ کیلوگرم خیار نیز تقریباً معادل مصرف آب یک خانواده ۴ نفره در یک روز است.
مقایسه در ابعاد بزرگتر و با محصولات پرآب‌برتر:
اگر به محصولات پرآب‌برتر مانند برنج نگاه کنیم:
برای تولید فقط یک کیلوگرم برنج (حدود 3000 لیتر آب)، تقریباً ۴ برابر مصرف آب یک خانواده ۴ نفره در یک روز، آب نیاز است.
برای تولید یک کیلوگرم گوشت گاو (حدود 15000 لیتر آب)، تقریباً بیش از ۱۹ برابر مصرف آب یک خانواده ۴ نفره در یک روز، آب نیاز است.
جمع‌بندی نهایی:
این مقایسه‌ها به وضوح نشان می‌دهند که با وجود اهمیت صرفه‌جویی در مصرف آب خانگی، که باید همواره مورد توجه قرار گیرد، کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی دارای پتانسیل بسیار بزرگتری برای مدیریت بحران آب در ایران است. تغییر روش‌های آبیاری از سنتی به نوین (مانند آبیاری قطره‌ای و هوشمند)، اصلاح الگوی کشت به سمت محصولات کم‌آب‌بر، توسعه کشت گلخانه‌ای و هیدروپونیک، و افزایش بهره‌وری آب در مزارع، اقدامات اساسی هستند که می‌توانند تأثیر چشمگیری بر تعادل منابع آبی کشور داشته باشند. در حالی که تمرکز بیش از حد بر صرفه‌جویی‌های کوچک در بخش خانگی، بدون پرداختن به "فیل بزرگ در اتاق" (کشاورزی)، نمی‌تواند به حل پایدار بحران آب منجر شود.
