جایگاه‌های سوخت (Fuel Stations) از زیرساخت‌های حیاتی هر کشور محسوب می‌شوند و محلی برای توزیع ایمن و دقیق انواع سوخت‌های متداول شامل بنزین، گازوئیل (Diesel) و گاز طبیعی فشرده (CNG) هستند. احداث و بهره‌برداری از این مراکز نیازمند رعایت دقیق الزامات فنی، ایمنی و زیست‌محیطی است.
۱. مراحل و الزامات احداث جایگاه سوخت
احداث یک جایگاه سوخت چندمنظوره شامل چند مرحله کلیدی است که با دریافت مجوزها آغاز می‌شود.
الف) اخذ مجوزها و مطالعات اولیه
- مجوز تأسیس: دریافت موافقت اصولی از شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی یا شرکت‌های زیرمجموعه (بسته به نوع سوخت).
- مطالعات مکان‌یابی: انتخاب محلی که دارای دسترسی مناسب جاده‌ای، حداقل فاصله قانونی از اماکن حساس (مانند مدارس، بیمارستان‌ها یا اماکن مسکونی پرتراکم) و مساحت کافی باشد.
- مجوزهای محیط زیست و ایمنی: تأیید سازمان‌های محیط زیست و آتش‌نشانی برای رعایت استانداردهای ایمنی و مدیریت آلاینده‌ها.
- نقشه‌های اجرایی: تهیه نقشه‌های مهندسی شامل موقعیت مخازن، جایگاه دیسپنسرها، ساختمان اداری و سیستم‌های اطفاء حریق.
ب) ساخت و ساز
- آماده‌سازی زمین: تسطیح، انجام عملیات خاکی و حفاری برای نصب مخازن زیرزمینی.
- نصب مخازن: نصب مخازن ذخیره سوخت‌های مایع (بنزین و گازوئیل) که معمولاً دو جداره و با سیستم نشت‌یابی هستند.
- اجرای سازه و سقف: احداث ساختمان اداری، سرویس‌های بهداشتی و نصب سقف اصلی (Canopy) که باید ایمنی لازم برای محافظت از دیسپنسرها و خودروها را فراهم کند.
۲. نحوه قرارگیری و تجهیزات سوخت‌های مایع (بنزین و گازوئیل)
این بخش هسته اصلی جایگاه سوخت‌های مایع را تشکیل می‌دهد که شامل ذخیره‌سازی، پمپاژ و اندازه‌گیری است.
الف) تجهیزات زیرزمینی (ذخیره‌سازی و پمپاژ)
- مخازن ذخیره‌سازی: مخازن زیرزمینی (Underground Storage Tanks - USTs) که باید مطابق با استانداردهای API (American Petroleum Institute) باشند.
- اهمیت: نصب سنسورهای پایش و لوله‌های نشت‌یاب در فضای بین دو جدار برای جلوگیری از آلودگی خاک و آب‌های زیرزمینی.
- سیستم پمپاژ: دو سیستم متداول وجود دارد:
- پمپ شناور (Submersible Pump): پمپ مستقیماً در داخل مخزن نصب می‌شود و سوخت را از طریق خطوط لوله به دیسپنسرها فشار می‌دهد. این روش مدرن‌تر و ایمن‌تر است.
- پمپ مکشی (Suction Pump): پمپ در داخل دیسپنسر قرار دارد و سوخت را از مخزن مکش می‌کند (در مسافت‌های کوتاه استفاده می‌شود).
ب) تجهیزات روی زمین و سوخت‌رسانی
- دیسپنسرهای سوخت (Fuel Dispensers): دستگاه‌های اندازه‌گیری و تحویل سوخت که شامل یک پمپ (در نوع مکشی)، فلومتر دقیق برای اندازه‌گیری حجم، و نازل قطع کن خودکار هستند.
- جزیره سوخت (Fueling Island): سکویی که دیسپنسرها روی آن نصب می‌شوند. طراحی باید به گونه‌ای باشد که حرکت خودروها به راحتی صورت گیرد.
- خطوط لوله: لوله‌هایی که سوخت را از مخازن به دیسپنسرها منتقل می‌کنند. این لوله‌ها باید از مواد مقاوم در برابر خوردگی (مانند فایبرگلاس یا فولاد ضدزنگ با پوشش) و دو جداره باشند.
۳. ساختار و تجهیزات سوخت CNG (گاز طبیعی فشرده)
بخش CNG به دلیل ماهیت گازی سوخت و فشار بسیار بالا، دارای ساختار فنی و ایمنی کاملاً متفاوتی است.
الف) تجهیزات اصلی CNG
- کمپرسور (Compressor): وظیفه اصلی آن فشردن گاز طبیعی شهری (با فشار پایین) به فشار بالا (معمولاً بین 200 تا 250 بار) است. کمپرسورها تجهیزات پرهزینه و پرصدا هستند و نیاز به اتاقک‌های عایق صدا دارند.
- ذخیره‌سازها (Storage Banks): مخازن فشار قوی برای ذخیره گاز فشرده قبل از تزریق. این مخازن معمولاً در سه مرحله فشار (کم، متوسط، زیاد) طراحی می‌شوند تا سرعت سوخت‌گیری را بالا ببرند.
- دیسپنسر CNG: دستگاهی که گاز پرفشار را از ذخیره‌سازها گرفته و فشار آن را تنظیم کرده و اندازه‌گیری می‌کند. دارای نازل‌های ایمنی و شلنگ‌های مخصوص فشار قوی است.
- خشک‌کننده (Dryer): نصب خشک‌کننده قبل از کمپرسور برای حذف رطوبت از گاز طبیعی شهری، که از یخ‌زدگی و آسیب به تجهیزات فشار قوی جلوگیری می‌کند.
ب) تزریق سوخت CNG
سوخت‌رسانی CNG معمولاً با استفاده از سیستم تزریق ترتیبی (Sequencing Filling) انجام می‌شود. این سیستم گاز را ابتدا از مخزن با کمترین فشار و سپس به ترتیب از مخازن با فشار بالاتر به مخزن خودرو تزریق می‌کند تا سرعت پر شدن و راندمان بهینه حفظ شود.
۴. الزامات ایمنی و مدیریت (الزامات مهم)
بالاترین اولویت در جایگاه سوخت، ایمنی و حفاظت از محیط زیست است.
- سیستم اطفاء حریق: نصب سیستم‌های اطفاء حریق با کف و آب (برای سوخت‌های مایع) و سیستم‌های مخصوص پودر خشک (Dry Powder) یا خاموش‌کننده‌های گازی (برای CNG).
- سیستم ESD (Emergency Shut Down): دکمه‌های اضطراری که در نقاط مختلف جایگاه نصب شده و در صورت بروز حادثه، تمام پمپ‌ها و کمپرسورها را فوراً خاموش کرده و شیرهای قطع جریان سوخت را می‌بندند.
- حفاظت کاتدیک: نصب سیستم‌های حفاظتی برای مخازن زیرزمینی و لوله‌ها برای جلوگیری از خوردگی و نشت.
- مدیریت بخارات سوخت (Vapor Recovery): نصب سیستم‌هایی برای جذب و بازیافت بخارات بنزین که هنگام سوخت‌گیری یا پر کردن مخازن متصاعد می‌شوند، که برای کاهش آلودگی هوا و خطرات آتش‌سوزی حیاتی است.
- آموزش کارکنان: آموزش‌های مستمر ایمنی برای کارکنان در مورد روش‌های صحیح سوخت‌گیری، مقابله با آتش‌سوزی‌های کوچک و اقدامات اضطراری.
