انتشار بوی نامطبوع فاضلاب (گازهای سپتیک، عمدتاً سولفید هیدروژن - H_2S) یکی از مشکلات رایج در سیستمهای لولهکشی ساختمان است که نه تنها آزاردهنده است، بلکه در غلظتهای بالا میتواند خطرناک باشد. این پدیده اغلب ناشی از اختلال در سیستم تهویه (ونت) و عدم کارکرد صحیح آببندی سیفونها است.
۱. مکانیسم انتشار بوی فاضلاب (نقش سیفون و ونت)
سیستم فاضلاب ساختمان بر اساس حفظ تعادل فشار و ایجاد آببندی عمل میکند:
الف) نقش سیفونها (Traps)
سیفونها (زانوهای S یا P شکل) در زیر تمام وسایل بهداشتی (توالت، کفشور، سینک، روشویی) نصب میشوند. وظیفه اصلی سیفون ایجاد یک مانع آبی (Water Seal) است. این مانع، که همیشه مقداری آب در آن باقی میماند، از عبور گازهای بدبوی فاضلاب از لوله به داخل فضای ساختمان جلوگیری میکند.
ب) نقش سیستم تهویه فاضلاب (Vent System)
سیستم تهویه (ونت یا هواکش فاضلاب) حیاتیترین بخش سیستم لولهکشی است:
- ورود هوا: اجازه میدهد هوا به سیستم وارد شود تا فشار را متعادل کرده و از تخلیه سیفونها جلوگیری کند.
- خروج گازها: گازهای سپتیک را به بالای سقف ساختمان هدایت کرده و در فضای باز رها میکند.
۲. مشکل بوی فاضلاب در شرایط باد (Wind-Induced Failures)
پدیده انتشار بو در شرایط بادی شدید، اغلب به دلیل یکی از مکانیسمهای زیر رخ میدهد:
الف) تخلیه سیفون ناشی از فشار منفی (Siphonage)
- علت: باد شدید میتواند با ایجاد اختلاف فشار در بالای لوله ونت (اثر ونتوری) یا نوسانات فشار جوی، یک فشار منفی قوی در داخل لولههای فاضلاب ایجاد کند.
- نتیجه: این فشار منفی، آب درون سیفون را به داخل لوله اصلی مکش کرده و مانع آبی (Water Seal) را میشکند. با خشک شدن سیفون، مسیر برای ورود گازها به داخل ساختمان باز میشود.
ب) بوی ناشی از خروجی ونت (Vent Outlet)
- علت: در برخی موارد، خروجی لوله ونت (که روی پشت بام قرار دارد) در ارتفاع کافی نیست یا به دلیل نزدیکی به ورودیهای هوا (مانند کولرها یا پنجرهها) قرار دارد.
- نتیجه: باد، گازهای خروجی از ونت را به سمت پایین یا داخل بازشوهای ساختمان هدایت میکند.
راهکارهای فنی مقابله با باد
- افزایش ارتفاع ونت: لوله ونت باید حداقل 15 سانتیمتر از بالاترین سطح سقف بالاتر باشد و از هرگونه بازشوی ساختمان فاصله استاندارد داشته باشد.
- استفاده از کلاهک ونت: نصب کلاهک H شکل یا نوع قارچی روی لوله ونت میتواند از اثر مستقیم باد و ایجاد فشار منفی یا مثبت ناگهانی در سیستم جلوگیری کند.
۳. مشکلات بوی فاضلاب در شرایط بدون باد (Non-Wind Failures)
اگر مشکل بو در شرایط جوی آرام رخ دهد، علل معمولاً داخلیتر و مربوط به خود سیستم آببندی هستند.
الف) خشک شدن سیفون
- علت: استفاده کم از یک وسیله بهداشتی (مانند کفشور پارکینگ یا حمام مهمان) باعث تبخیر آب درون سیفون در طول زمان میشود.
- راهکار: ریختن یک فنجان روغن مایع (خوراکی یا موتور) روی آب درون سیفون. روغن به دلیل چگالی کمتر، روی سطح آب قرار گرفته و مانع تبخیر میشود.
ب) گرفتگی جزئی یا عدم شیب مناسب
- علت: وجود گرفتگی جزئی در لولهها باعث میشود مواد آلی در لوله بمانند و فاسد شوند یا تخلیه آب سیفون را کند کنند. همچنین اگر لولهها شیب کافی نداشته باشند، آب و مواد زائد در آنها باقی میمانند.
- راهکار: رفع گرفتگی با فنر زنی و در پروژههای جدید، کنترل دقیق شیب استاندارد لولهها (حداقل 1% تا 2%).
ج) عدم اتصال صحیح به ونت (Non-Vented Traps)
- علت: برخی وسایل (مانند سینک جزیرهای) به دلیل دوری از لوله اصلی ونت، به درستی تهویه نمیشوند.
- راهکار: استفاده از سیستمهای تخصصی مانند Air Admittance Valves (AAV) (دریچههای ورود هوا) که اجازه ورود هوا را میدهند اما از خروج گازها جلوگیری میکنند.
۴. الزامات مهم در نحوه نصب سیفونها و لولهکشی
برای تضمین عملکرد صحیح و دائمی سیستم، رعایت الزامات زیر ضروری است:
- لوله سایز مناسب: قطر لولهها باید متناسب با دبی خروجی وسیله بهداشتی باشد. استفاده از لولههای کوچکتر، احتمال گرفتگی و سلبفون شدن را افزایش میدهد.
- نصب استاندارد: سیفونها باید نزدیکترین فاصله ممکن به وسیله بهداشتی نصب شوند تا آببندی در بهترین حالت خود قرار گیرد.
- سیفونهای استاندارد: استفاده از سیفونهای با عمق آببندی کافی (معمولاً 50 تا 100 میلیمتر) که توسط استانداردها تأیید شدهاند.
- تست دود (Smoke Test): در ساختمانهای بزرگ یا پروژههایی که مشکل بوی فاضلاب ادامه دارد، باید با تزریق دود (Smoke) به سیستم فاضلاب، محل دقیق نشت گاز (مانند ترک خوردگی لوله، نقص سیفون یا خرابی ونت) شناسایی شود.
- کفشورهای هوشمند: برای کفشورهای پرخطر که کمتر استفاده میشوند، میتوان از کفشورهای دارای سیفون خشک (Dry Trap) استفاده کرد که با یک دیافراگم مکانیکی یا توپک، حتی پس از خشک شدن آب نیز مسیر گاز را مسدود میکنند.
