اشتغال ناقص یکی از مهمترین و در عین حال پنهانترین شاخصها در تحلیل واقعیت بازار کار ایران است. این شاخص، بر خلاف نرخ بیکاری رسمی که صرفاً وجود یا عدم وجود شغل را میسنجد، به کیفیت و کفایت ساعات کاری میپردازد و تصویری واقعبینانهتر از وضعیت معیشتی نیروی کار ارائه میدهد.
۱. تعریف و ابعاد اشتغال ناقص در ایران
اشتغال ناقص (Underemployment) به وضعیتی اطلاق میشود که یک فرد شاغل تمایل و ظرفیت بیشتری برای کار دارد اما به دلایل مختلف قادر به یافتن کار تماموقت نیست.
الف) معیار مرکز آمار ایران (SCI)
طبق تعریف مرکز آمار ایران، فرد شاغل زمانی در وضعیت اشتغال ناقص قرار میگیرد که دارای دو شرط اساسی زیر باشد:
- ساعات کاری ناکافی: در هفته مرجع (هفته نظرسنجی)، کمتر از 44 ساعت کار کرده باشد.
- تمایل به کار بیشتر: آمادگی و تمایل خود را برای انجام کار بیشتر اعلام کند.
تفاوت با بیکاری: فرد بیکار هیچ شغلی ندارد؛ اما فرد دارای اشتغال ناقص، شاغل محسوب میشود، ولی درآمد و بهرهوری او کمتر از پتانسیل و نیاز معیشتیاش است.
ب) انواع اشتغال ناقص
اگرچه مرکز آمار ایران غالباً بر نوع اول متمرکز است، اما اشتغال ناقص ابعاد دیگری نیز دارد:
نوع اشتغال ناقص | تعریف | اهمیت در ایران |
۱. اشتغال ناقص مشهود (Visible) | فرد کمتر از ساعت استاندارد کار میکند و مایل به کار بیشتر است. | بالاترین سهم آماری. این همان تعریفی است که توسط مرکز آمار اندازهگیری میشود. |
۲. اشتغال ناقص پنهان (Invisible) | فرد تماموقت کار میکند اما مهارت، تحصیلات و دانش او به مراتب بالاتر از نیاز شغلش است. | بالا، بهویژه در میان فارغالتحصیلان. موجب هدررفت سرمایه انسانی میشود. |
۲. سهم خاموش در آمار رسمی بیکاری
نقش اصلی اشتغال ناقص، پنهان کردن معضل بیکاری واقعی است. اگر افراد دارای اشتغال ناقص را به آمار بیکاران رسمی اضافه کنیم، نرخ واقعی بیکاری و عدمالنفع اقتصادی به طور چشمگیری افزایش مییابد.
الف) پنهانسازی بیکاری
نرخ بیکاری رسمی بر مبنای تعریف "حداقل یک ساعت کار در هفته" محاسبه میشود. هزاران نفر که در هفته تنها چند ساعت کار میکنند و در واقع با درآمد آن ساعات قادر به گذران زندگی نیستند، از دایره بیکاران خارج شده و به جمع شاغلان میپیوندند. این امر نرخ بیکاری را به صورت مصنوعی پایین نگه میدارد.
ب) نشانگر کیفیت شغل
نرخ اشتغال ناقص در واقع یک شاخص برای سنجش کیفیت شغل است. وقتی این نرخ بالا میرود، نشان میدهد که بازار کار کشور، توانایی ایجاد مشاغل مولد، تماموقت و با درآمد کافی را ندارد و عمده مشاغل جدید، ناپایدار و پارهوقت هستند.
مثال عددی: اگر نرخ بیکاری رسمی 8% باشد و نرخ اشتغال ناقص 10% باشد، تقریباً میتوان گفت 18% از نیروی کار یا بیکار مطلق هستند یا به دلیل ناکافی بودن شغل، در واقع بیکاری پنهان دارند.
ج) توزیع جنسیتی و سنی
- جوانان: نرخ اشتغال ناقص در میان جوانان، بهویژه در گروه سنی 15 تا 24 سال، به دلیل ناتوانی در یافتن اولین شغل تماموقت، بالاتر از میانگین است.
- زنان: در بسیاری از مناطق، زنان به دلیل محدودیتهای اجتماعی یا ساختاری، تمایل بیشتری به کار پارهوقت دارند، اما زنانی که به دلیل نبود فرصت شغلی مناسب مجبور به کار ناقص هستند، بخش مهمی از این آمار را تشکیل میدهند.
۳. توزیع بخشی و تأثیرات اقتصادی و اجتماعی
اشتغال ناقص در برخی بخشهای اقتصاد ایران و در برخی مناطق، شیوع بیشتری دارد.
الف) توزیع بخشی
بخش اقتصادی | میزان اشتغال ناقص | دلیل عمده |
کشاورزی | بسیار بالا. | ماهیت فصلی بودن فعالیتها و وابستگی به شرایط آب و هوایی. |
خدمات | بالا. | وجود مشاغل واسطهای، خرد و غیررسمی با تقاضای پارهوقت (مانند کافهها، فروشگاههای کوچک و رانندگان پارهوقت). |
صنعت | متوسط. | کمتر از دو بخش دیگر است، اما شامل قراردادهای موقت و کارگران روزمزد میشود. |
ب) پیامدهای اقتصادی و اجتماعی
- کاهش درآمد و فقر: اصلیترین نتیجه اشتغال ناقص، عدم کفایت درآمد برای تأمین هزینههای زندگی (به ویژه در کلانشهرها) است که منجر به فقر کارگری و پدیده شغل دوم یا سوم میشود.
- هدررفت سرمایه انسانی: این پدیده باعث میشود که افراد دارای مدارک دانشگاهی بالا، به مشاغل ساده و پارهوقت روی بیاورند. این امر، بازده سرمایهگذاری دولت و خانوادهها در بخش آموزش را به شدت کاهش میدهد.
- کاهش بهرهوری ملی: فردی که با 50% ظرفیت خود کار میکند، به همان نسبت به تولید ناخالص داخلی (GDP) کمک میکند. شیوع اشتغال ناقص به طور مستقیم بهرهوری اقتصاد ملی را پایین میآورد.
راهکار نهایی
برای حل معضل اشتغال ناقص، سیاستگذاریها نباید صرفاً بر "تعداد مشاغل ایجاد شده" تمرکز کنند، بلکه باید بر "افزایش کیفیت مشاغل" و تضمین "فرصتهای شغلی تماموقت و مولد" در بخشهای رسمی و صنعتی متمرکز شوند. این امر مستلزم ثبات اقتصادی، سرمایهگذاری مولد و تسهیل قراردادهای بلندمدت برای کارفرمایان است.
