مواد روان‌گردان به دو دسته کلی مخدرها (Depressants) و محرک‌ها (Stimulants) تقسیم می‌شوند که هر کدام تأثیرات متفاوتی بر سیستم عصبی مرکزی (CNS) و عملکرد فرد دارند. مصرف این مواد اغلب با هدف فرار از واقعیت، تسکین درد، یا افزایش مصنوعی عملکرد صورت می‌گیرد.
۱. مواد محرک (Stimulants)
مواد محرک فعالیت CNS را افزایش می‌دهند، ضربان قلب، فشار خون و تنفس را بالا می‌برند و باعث افزایش هوشیاری و انرژی می‌شوند.
الف) انواع رایج
- کوکائین (Cocaine): یک محرک قوی و کوتاه‌مدت که معمولاً به صورت پودر استنشاق می‌شود.
- آمفتامین‌ها و مت‌آمفتامین (شیشه): محرک‌های بسیار قوی که مدت اثر طولانی‌تری دارند و اغلب به صورت بلعیدنی، تدخینی یا تزریقی مصرف می‌شوند.
- نیکوتین و کافئین: محرک‌های قانونی و پرمصرف که در دوزهای پایین استفاده می‌شوند.
ب) دلیل مصرف و تأثیر بر مغز
- دلیل مصرف: افزایش هوشیاری، تمرکز، احساس قدرت، کاهش اشتها (برای کاهش وزن)، و تجربه سرخوشی شدید (Euphoria).
- تأثیر بر مغز: محرک‌ها عمدتاً با افزایش سطح انتقال‌دهنده‌های عصبی دوپامین و نوراپی‌نفرین عمل می‌کنند.
- دوپامین: افزایش شدید دوپامین در مدارهای پاداش مغز، حس سرخوشی و انرژی شدید ایجاد می‌کند.
- نوراپی‌نفرین: باعث افزایش ضربان قلب و فشار خون می‌شود.
ج) علائم اعتیاد و عملکرد فرد
علائم اعتیاد و مصرف | تأثیر بر عملکرد فرد |
بی‌خوابی مفرط (روزها بیدار ماندن)، گشاد شدن مردمک چشم. | افزایش کاذب عملکرد، پرخاشگری، سوءظن شدید (پارانویا). |
کاهش شدید وزن و سوءتغذیه. | ناتوانی در تمرکز پس از پایان اثر ماده، رفتارهای تکانشی و خطرناک. |
اضطراب شدید، حملات پانیک، و سایکوز ناشی از مصرف (توهم). | اختلال در حافظه و تفکر منطقی. |
۲. مواد مخدر (Depressants / Opioids)
مواد مخدر (یا افیونی‌ها) فعالیت CNS را کند کرده، درد را تسکین داده و حس آرامش و رخوت ایجاد می‌کنند.
الف) انواع رایج
- تریاک و هروئین: مواد افیونی طبیعی و نیمه‌صنعتی.
- مُرفین و کدئین: مسکن‌های قوی که از خشخاش استخراج می‌شوند.
- متادون و بوپرنورفین: مسکن‌ها و داروهای درمانی برای ترک اعتیاد که خود دارای خاصیت اعتیادآور هستند.
ب) دلیل مصرف و تأثیر بر مغز
- دلیل مصرف: تسکین درد (حتی دردهای مزمن روان‌تنی)، ایجاد حس آرامش و تسلی، و فرار از اضطراب و افسردگی.
- تأثیر بر مغز: مواد مخدر به گیرنده‌های افیونی (Opioid Receptors) در مغز و نخاع متصل می‌شوند.
- کاهش درد: با اتصال به این گیرنده‌ها، سیگنال‌های درد را مسدود می‌کنند.
- آرامش و سرخوشی: باعث آزادسازی اندورفین (تسکین‌دهنده‌های طبیعی بدن) شده و احساس آرامش عمیق و شادی (در دوزهای اولیه) ایجاد می‌کنند.
ج) علائم اعتیاد و عملکرد فرد
علائم اعتیاد و مصرف | تأثیر بر عملکرد فرد |
خواب‌آلودگی شدید و رخوت، تنگ شدن مردمک چشم (Pinpoint Pupils). | کاهش شدید عملکرد شناختی و حرکتی، ناتوانی در تصمیم‌گیری. |
یبوست مزمن، تهوع. | بی‌تفاوتی و بی‌انگیزگی نسبت به کار، خانواده و زندگی روزمره. |
علائم ترک شدید (دردهای عضلانی، اسهال، لرز و خماری) در صورت عدم مصرف. | ضعف حافظه، اختلال در قضاوت و واکنش‌های تأخیری (بسیار خطرناک در رانندگی). |
۳. دلایل روان‌شناختی و اجتماعی مصرف مواد
دلایل گرایش افراد به مواد محرک و مخدر اغلب ترکیبی از عوامل روان‌شناختی، اجتماعی و محیطی هستند:
- مدیریت درد و خستگی:
- مخدرها: در جوامعی مانند ایران، گاهی به عنوان یک "داروی سنتی" برای مدیریت دردهای مزمن یا تسکین درد جسمانی ناشی از مشاغل سخت (مانند رانندگی سنگین) مصرف می‌شوند.
- محرک‌ها: برای مقابله با خستگی مفرط و نیاز به بیدار ماندن طولانی‌مدت جهت افزایش بهره‌وری کاذب (مانند رانندگان یا دانشجویان).
- فرار از واقعیت: مواجهه با مشکلات روانی درمان‌نشده مانند افسردگی، اضطراب و تروما. افراد از مواد به عنوان یک مسکن موقت برای خاموش کردن دردهای روانی استفاده می‌کنند.
- فشارهای اجتماعی و کنجکاوی: فشار همسالان، نیاز به پذیرفته شدن در یک گروه خاص، یا صرفاً کنجکاوی برای تجربه حس سرخوشی.
- دسترسی آسان: در دسترس بودن و قیمت پایین برخی مواد در مقایسه با هزینه‌های سنگین مشاوره و درمان سلامت روان.
