سیگارهای الکترونیک که عموماً با نام‌های ویپ (Vape)، قلیان شارژی یا سیستم‌های تحویل نیکوتین الکترونیکی (ENDS) شناخته می‌شوند، دستگاه‌هایی هستند که با گرم کردن یک مایع (جویس یا ایجویس) حاوی نیکوتین، طعم‌دهنده‌ها و مواد شیمیایی دیگر، بخار تولید می‌کنند و به کاربر اجازه استنشاق آن را می‌دهند. این دستگاه‌ها در طول سال‌ها بسیار تکامل یافته‌اند و به ابزاری محبوب در سراسر جهان تبدیل شده‌اند، اما نگرانی‌های جدی درباره سلامت و ایمنی آن‌ها وجود دارد.
۱. انواع اصلی سیگارهای الکترونیک
سیگارهای الکترونیک در دسته‌بندی‌های مختلفی قرار می‌گیرند که تفاوت آن‌ها عمدتاً در اندازه، نحوه عملکرد و سادگی استفاده است:
الف) نسل اول: سیگالایک‌ها (Cig-a-likes)
- مشخصات: شبیه به سیگارهای تنباکویی سنتی طراحی شده‌اند (از نظر ابعاد و ظاهر). معمولاً یک‌بار مصرف یا با کارتریج‌های از پیش پر شده هستند.
- مزیت: سادگی و آشنایی برای مصرف‌کنندگان سیگار.
- محدودیت: تولید بخار کم و عمر باتری کوتاه.
ب) پاد سیستم‌ها (Pod Systems)
- مشخصات: دستگاه‌های کوچک، قابل حمل و دوتکه که از یک باتری و یک کارتریج (پاد) قابل تعویض یا پر شدن مجدد تشکیل شده‌اند. از جویس‌های با نمک نیکوتین (Nicotine Salt) استفاده می‌کنند.
- مزیت: بسیار محبوب و کم‌حجم، استفاده آسان، مناسب برای ترک سیگار به دلیل جذب سریع نیکوتین (مشابه سیگار سنتی).
- محدودیت: قدرت پایین‌تر و تولید بخار کمتر نسبت به مادها.
ج) مادها (Mods) و ساب‌اهم‌ها (Sub-Ohm Vapes)
- مشخصات: بزرگترین و قدرتمندترین نوع ویپ که معمولاً از باتری‌های خارجی استفاده می‌کنند. این دستگاه‌ها قابلیت تنظیم قدرت خروجی (وات) و دما را دارند. از جویس‌های با نیکوتین آزاد (Freebase Nicotine) استفاده می‌کنند.
- مزیت: تولید حجم بخار بسیار زیاد (مناسب برای ویپرهای حرفه‌ای)، سفارشی‌سازی کامل تجربه ویپینگ.
- محدودیت: پیچیدگی در استفاده و حمل و نقل، نیاز به دانش فنی برای تعویض کویل و باتری.
۲. اجزای اصلی سیگار الکترونیک
هر سیگار الکترونیک، صرف نظر از نوع آن، از سه جزء اصلی تشکیل شده است:
الف) باتری و مدار کنترل (Battery & Control Circuit)
- باتری: منبع انرژی دستگاه. معمولاً لیتیوم-یون است و می‌تواند داخلی یا خارجی (قابل تعویض) باشد.
- مدار کنترل (چیپست): وظیفه تأمین توان مناسب به کویل، مدیریت شارژ و ویژگی‌های ایمنی (مانند محافظت در برابر اتصال کوتاه یا گرم شدن بیش از حد) را بر عهده دارد.
ب) مخزن و کویل (اتومایزر - Atomizer)
- اتومایزر: بخشی است که مایع را به بخار تبدیل می‌کند و شامل دو جزء است:
- کویل (Coil): سیمی مقاومتی (معمولاً از جنس نیکروم، استیل یا کانتال) که با الکتریسیته گرم می‌شود.
- ویک (Wick): جنسی مانند پنبه که مایع را جذب کرده و به کویل می‌رساند تا در اثر گرما، بخار شود.
- مخزن (Tank): محفظه‌ای برای نگهداری مایع (جویس). در پادها، این مخزن همان پاد (کارتریج) نامیده می‌شود.
ج) مایع الکترونیک (جویس - E-Liquid / E-Juice)
مایع ویپ از چهار جزء اصلی تشکیل شده است:
- پروپیلن گلیکول (PG): مادهای که بخار را تولید می‌کند و به انتقال طعم کمک می‌کند.
- گلیسیرین گیاهی (VG): ماده اصلی تولید حجم زیاد بخار و نرمی استنشاق.
- نیکوتین: می‌تواند به شکل نیکوتین آزاد (Freebase) یا نمک نیکوتین (Nicotine Salt) باشد.
- طعم‌دهنده‌های شیمیایی: مواد شیمیایی که طعم‌های میوه‌ای، دسر یا تنباکویی را ایجاد می‌کنند.
۳. مضرات و خطرات سیگارهای الکترونیک
باور رایج این است که ویپینگ «سالم‌تر» از سیگار کشیدن است، اما تحقیقات نشان می‌دهد که ویپ‌ها نیز دارای خطرات جدی هستند:
الف) اعتیاد به نیکوتین و آسیب به مغز
- اعتیاد شدید: سیگارهای الکترونیک، به ویژه پاد سیستم‌ها (مانند JUUL که از نمک نیکوتین استفاده می‌کنند)، مقادیر بسیار زیادی نیکوتین را به بدن می‌رسانند که می‌تواند حتی از سیگارهای سنتی نیز اعتیادآورتر باشد.
- آسیب به مغز نوجوانان: مصرف نیکوتین در سنین پایین به رشد بخش‌هایی از مغز که مسئول توجه، یادگیری و کنترل تکانه هستند، آسیب دائمی می‌رساند.
ب) آسیب‌های ریوی و مواد شیمیایی سمی
- ریه‌های ویپر (EVALI): استفاده از سیگار الکترونیک با آسیب‌های حاد ریوی مانند EVALI (E-cigarette or Vaping Product Use-Associated Lung Injury) مرتبط است. این بیماری عمدتاً ناشی از وجود ماده استات ویتامین E در برخی جویس‌های غیرمجاز حاوی تتراهیدروکانابینول (THC) است. همچنین به دلیل وجود سیستيین در بیشتر جویس های سیگارهای الکترونیک امکان ایجاد ریه پاپکورنی هم وجود دارد . این بیمار درمان پذیر نیست.
- سموم و سرطان‌زاها: بخار ویپ حاوی ذرات بسیار ریز است که عمیقاً در ریه‌ها نفوذ می‌کنند. این بخارها شامل مواد شیمیایی سمی مانند فرمالدئید، آکرولئین و فلزات سنگین (مانند نیکل و کروم از کویل) هستند که همگی سرطان‌زا محسوب می‌شوند.
ج) خطر انفجار و ایمنی ضعیف
- خطر باتری: به ویژه در مادهای دارای باتری‌های خارجی، در صورت استفاده نادرست، آسیب فیزیکی، یا عدم شارژ صحیح، خطر انفجار یا آتش‌سوزی باتری‌های لیتیوم-یون وجود دارد.
د) خطر دروازه (Gateway Risk)
- نوجوانان و جوانان: شواهد نشان می‌دهد افرادی که هرگز سیگار نکشیده‌اند اما شروع به ویپینگ می‌کنند (به ویژه با طعم‌های جذاب)، در معرض خطر بیشتری برای شروع سیگار کشیدن سنتی در آینده قرار دارند.
۴. ویپینگ به عنوان ابزار ترک سیگار
برخی سازمان‌های بهداشتی (مانند Public Health England) از ویپینگ به عنوان ابزاری برای ترک سیگار در بزرگسالان استفاده می‌کنند، با این فرض که خطرات آن کمتر از سیگار سنتی است. با این حال، باید در نظر داشت:
- انتقال اعتیاد: ویپینگ، اعتیاد به نیکوتین را حفظ می‌کند و فرد را از سیگار سنتی به وابستگی به نیکوتین الکترونیکی منتقل می‌کند.
- عدم تأییدیه: سازمان‌های معتبر جهانی (مانند FDA یا WHO) ویپ را به عنوان یک روش قطعی و ایمن برای ترک سیگار تأیید نکرده‌اند.
نتیجه‌گیری: سیگارهای الکترونیک، اگرچه فاقد دود مضر ناشی از سوختن تنباکو هستند، اما یک سیستم بی‌خطر نیستند. آن‌ها اعتیاد شدید نیکوتینی را تشدید کرده و ریه‌ها و سایر اندام‌ها را در معرض مواد شیمیایی سمی و سرطان‌زا قرار می‌دهند. بهترین راه برای حفظ سلامت، دوری کامل از مصرف نیکوتین و هرگونه محصول تنباکویی/ویپ است.
