سنسورهای دود ابزارهای حیاتی برای حفاظت از جان و مال در برابر خطر آتشسوزی هستند. انتخاب سنسور مناسب، درک مکانیزم عملکرد آن و نگهداری صحیح، تضمینکننده عملکرد به موقع و دقیق در شرایط اضطراری است. این مقاله به طور جامع به بررسی انواع سنسورهای دود، نحوه عملکرد آنها، عیبیابی و راهنمای نصب میپردازد.
۱. انواع سنسورهای دود و مکانیزم عملکرد
سنسورهای دود به دو دستۀ اصلی بر اساس فناوری تشخیص تقسیم میشوند که هر کدام در تشخیص انواع مختلف آتشسوزیها (آتشهای دودزا یا شعلهور) برتری دارند.
الف) سنسورهای دودی یونیزاسیون (Ionization Smoke Detector)
این سنسورها برای تشخیص آتشهای سریع و شعلهور که دود کمی تولید میکنند، مناسبتر هستند.
- مکانیزم عملکرد:
- سنسور حاوی دو صفحه الکتریکی باردار (الکترود) و یک منبع رادیواکتیو کوچک (معمولاً آمیریم-241) است که فضای بین دو صفحه را یونیزه میکند.
- این یونیزاسیون باعث ایجاد یک جریان الکتریکی ثابت بین صفحات میشود.
- هنگامی که ذرات دود بسیار کوچک (مشخصه آتشهای سریع) وارد محفظه میشوند، به یونها چسبیده و باعث کاهش جریان الکتریکی میشوند.
- کاهش جریان، به عنوان هشدار آتشسوزی تفسیر شده و آژیر فعال میشود.
- برتری: تشخیص سریع آتشهایی که با شعله باز و سریع آغاز میشوند (مانند سوختن کاغذ، مایعات قابل اشتعال).
ب) سنسورهای دودی نوری (Photoelectric Smoke Detector)
این سنسورها برای تشخیص آتشهای دودزا و کندسوز که دود غلیظ تولید میکنند (قبل از شعلهور شدن کامل)، مناسبتر هستند.
- مکانیزم عملکرد:
- محفظۀ سنسور حاوی یک منبع نور (LED) و یک گیرنده نوری است که در زاویهای قرار گرفتهاند که نور به طور معمول به گیرنده نمیرسد.
- هنگامی که ذرات دود بزرگتر (مشخصه آتشهای کندسوز، مانند سوختن فوم یا الیاف) وارد محفظه میشوند، باعث پراکنش و انحراف نور میشوند.
- این نور پراکنده به گیرنده نوری برخورد کرده و باعث فعال شدن آژیر میشود.
- برتری: تشخیص سریع آتشهای کندسوز و دودزا (مانند سیگار، سیمهای داغ و دود غلیظ).
ج) سنسورهای دودی دوگانهگانه (Dual Sensor)
بهترین گزینه برای حفاظت عمومی است. این سنسورها هر دو فناوری (یونیزاسیون و نوری) را در یک دستگاه ترکیب میکنند تا حداکثر پوشش را برای هر دو نوع آتشسوزی فراهم آورند.
۲. راهنمای نصب و مکانیابی بهینه
مکاندهی صحیح سنسورهای دود، اثربخشی آنها را به شدت افزایش میدهد.
الف) تعداد و محل نصب
- حداقل تعداد: نصب سنسور در هر طبقه از ساختمان، داخل و خارج اتاق خوابها (در راهروهای منتهی به اتاقها) الزامی است.
- اتاق خواب: داخل هر اتاق خواب (برای تشخیص آتشسوزیهایی که هنگام خواب شروع میشوند).
- فضای مشترک: در راهروها، هال و پلهها. (دود به سمت بالا حرکت میکند).
ب) ممنوعیتهای نصب (مناطق پرخطر هشدار کاذب)
- آشپزخانه: سنسورهای دودی (به ویژه یونیزاسیون) باید حداقل 3 متر از وسایل پخت و پز فاصله داشته باشند تا بخار آب و دود ناشی از پخت و پز، باعث هشدارهای کاذب نشود. برای آشپزخانه، سنسورهای حرارتی توصیه میشوند.
- حمام: بخار آب میتواند باعث هشدارهای کاذب شود.
- نزدیک در و پنجره: جریان شدید هوا میتواند دود را از سنسور دور کند.
- گاراژ: گازهای خروجی از خودرو میتواند باعث هشدار کاذب شود.
- مناطق پر گرد و غبار یا رطوبت بالا: کاهش عمر مفید و افزایش هشدارهای کاذب.
ج) نکات ارتفاعی
- روی سقف: بهترین مکان نصب است. سنسور باید حداقل 10 سانتیمتر از دیوار فاصله داشته باشد.
- روی دیوار: اگر روی دیوار نصب میشود، باید بین 10 تا 30 سانتیمتر از سقف فاصله داشته باشد (زیرا یک "جیب هوای مرده" در گوشه اتصال سقف و دیوار وجود دارد).
۳. عیبیابی و نگهداری (Maintenance)
سنسورهای دود نیاز به نگهداری منظم دارند تا قابلیت اطمینان خود را حفظ کنند.
الف) عمر مفید و تعویض
- تمام سنسورهای دود، صرف نظر از نوع، دارای عمر مفید 8 تا 10 ساله هستند. پس از این مدت، قطعات الکترونیکی و حسگرها فرسوده شده و دستگاه باید تعویض شود.
- بسیاری از مدلهای جدید دارای یک تاریخ انقضای چاپ شده روی بدنه هستند.
ب) عیبیابی مشکلات رایج
مشکل | علت احتمالی | راهحل |
بوقهای کوتاه متناوب (Chirping) | باتری ضعیف (رایجترین علت). | تعویض فوری باتری. |
هشدار کاذب مکرر | تجمع گرد و غبار در محفظه حسگر (به ویژه در مدلهای نوری). | تمیز کردن با استفاده از جاروبرقی یا هوای فشرده (به آرامی). |
عدم واکنش به تست دودی | پایان عمر دستگاه (10 ساله)، خرابی سنسور. | تعویض کامل دستگاه. |
صدای آژیر ضعیف | باتری رو به اتمام است. | تعویض باتری. |
ج) تست منظم
- تست دکمه: حداقل ماهی یک بار با استفاده از دکمه تست روی دستگاه، عملکرد آژیر را بررسی کنید.
- تست دود واقعی: سالی یک بار با استفاده از اسپری دود مخصوص (Smoke Detector Tester) یا دود یک شمع خاموش شده، عملکرد حسگر را تست کنید.
۴. ملاحظات مهم و استانداردهای ارتباطی
الف) اتصال به یکدیگر (Interconnectedness)
- اهمیت: در سیستمهای مدرن، توصیه میشود که سنسورها به یکدیگر متصل باشند (سیمی یا بیسیم).
- مزیت: در صورت تشخیص دود توسط یک سنسور (مثلاً در زیرزمین)، تمام سنسورهای دیگر در خانه (حتی در اتاق خوابهای طبقات بالا) به طور همزمان به صدا در میآیند و زمان واکنش را به شدت افزایش میدهند.
ب) منبع تغذیه
- باتری 9V: ارزانترین، اما نیاز به تعویض منظم دارد. (فقط در صورتی که سیمکشی امکانپذیر نباشد.)
- سیمکشی مستقیم (Hardwired): متصل به برق ساختمان، اما باید دارای باتری پشتیبان باشد تا در صورت قطع برق همچنان کار کند. (استاندارد ساختمانهای جدید).
ج) تفاوت با سنسور مونوکسید کربن (CO)
- عملکرد متفاوت: سنسورهای دود، دود و ذرات ناشی از آتش را تشخیص میدهند. سنسورهای CO، گاز سمی منوکسید کربن (ناشی از احتراق ناقص سوختهای فسیلی) را تشخیص میدهند.
- توصیه: در خانههای دارای وسایل گازسوز (آبگرمکن، بخاری، اجاق)، نصب هر دو سنسور (ترجیحاً در یک دستگاه ترکیبی) ضروری است.
