آسانسورها یکی از اجزای حیاتی و پیچیده در ساختمانهای مدرن هستند که ایمنی، کارایی و دسترسی عمودی را تضمین میکنند. انتخاب نوع آسانسور، طراحی معماری چاه و رعایت استانداردها، تأثیر مستقیمی بر هزینههای ساخت و نگهداری بلندمدت دارد.
۱. انواع اصلی آسانسورها بر اساس معماری و تجهیزات
آسانسورها عمدتاً بر اساس نحوه حرکت کابین (سیستم محرکه) دستهبندی میشوند:
الف) آسانسورهای کششی (Traction Elevators)
رایجترین نوع آسانسورها که با استفاده از اصطکاک بین سیم بکسل و فلکه موتور (گیربکسدار یا گیرلس) عمل میکنند.
نوع کششی | معماری موتورخانه | ویژگیهای کلیدی |
گیربکسدار (Geared) | موتورخانه نیاز است. | از گیربکس برای کاهش سرعت و افزایش گشتاور استفاده میکند. سرعت پایینتر (تا 1.5 متر بر ثانیه)، مصرف انرژی بیشتر. |
گیرلس (Gearless) | موتورخانه نیاز است یا MRL است. | بدون گیربکس، مستقیماً توسط موتور سنکرون با آهنربای دائم رانده میشود. راندمان انرژی بالاتر، سرعت بالا (بیش از 2 متر بر ثانیه)، مناسب برجها. |
MRL (بدون موتورخانه) | موتورخانه در بالای چاه یا کنار آن نصب میشود. | موتور Gearless کوچک، در فضای چاه نصب میشود. بهینهسازی فضا و کاهش هزینه ساخت موتورخانه. |
ب) آسانسورهای هیدرولیک (Hydraulic Elevators)
این آسانسورها با استفاده از یک پمپ هیدرولیک و جک، کابین را بالا و پایین میبرند.
- مزایا: مناسب برای بارهای سنگین (مانند آسانسورهای باربر یا خودروبر)، نیاز به فضای بالاسری (Overhead) کمتر، موتورخانه میتواند در هر طبقه قرار گیرد.
- معایب: سرعت بسیار پایین (کمتر از 1 متر بر ثانیه)، راندمان انرژی پایینتر، مناسب ساختمانهای کم ارتفاع (زیر 5 طبقه).
۲. قوانین و الزامات استاندارد در مقررات ساختمان
طراحی و نصب آسانسورها باید بر اساس استانداردهای ملی و بینالمللی انجام شود. در ایران، مبحث ۱۵ مقررات ملی ساختمان و استانداردهای EN 81 مرجع اصلی هستند.
الف) الزامات ابعادی چاه آسانسور (بر اساس مبحث ۱۵)
- چاهک (Pit): فضای زیر کف پایینترین توقف. عمق استاندارد برای نصب بافرها و فضای ایمنی (معمولاً 140 تا 180 سانتیمتر برای سرعت 1 متر بر ثانیه).
- فضای بالاسری (Overhead): فضای بالای بالاترین توقف تا سقف چاه. این فضا برای نصب سیستم گاورنر و فضای ایمنی تعمیرکار ضروری است (معمولاً 350 تا 420 سانتیمتر).
- دیوارهها: دیوارههای چاه باید از مواد مقاوم در برابر آتش (حداقل 2 ساعت) ساخته شوند.
ب) الزامات ایمنی حیاتی
- سیستم گاورنر و ترمز ایمنی (Safety Gear): در صورت افزایش سرعت کابین از حد مجاز، گاورنر فعال شده و ترمز ایمنی کابین را روی ریلها قفل میکند.
- بافرها (Buffers): ضربهگیرهایی که در کف چاهک نصب میشوند تا در صورت سقوط آزاد یا حرکت بیش از حد، ضربه نهایی را جذب کنند.
- دربهای ضد حریق: دربهای طبقات باید مقاوم در برابر حریق باشند تا از گسترش آتش از طریق چاه آسانسور جلوگیری شود.
- سیستم نجات اضطراری (ARD): در صورت قطع برق، این سیستم کابین را به نزدیکترین طبقه رسانده و درب را باز میکند.
۳. تجهیزات اجرایی و سختافزاری
یک آسانسور مدرن از تجهیزات اصلی زیر تشکیل شده است:
تجهیز | نقش و اهمیت |
موتور و گیربکس/گیرلس | تأمین نیروی محرکه. کیفیت موتور مستقیماً بر سرعت و راندمان انرژی تأثیر میگذارد. |
تابلو فرمان (Controller) | مغز آسانسور؛ وظیفه کنترل سرعت (با استفاده از درایو VVVF)، زمان باز و بسته شدن درب و تشخیص خطا را دارد. |
ریلها و کفشکها | ریلها (از جنس فولاد) مسیر حرکت کابین و وزنه تعادل را مشخص میکنند. کفشکها برای هدایت کابین روی ریل نصب میشوند. |
کابین و دربها | دربهای اتوماتیک (تلسکوپی یا سانترال) ایمنی و راحتی مسافر را تأمین میکنند. کابین محل حمل مسافر است. |
وزنه تعادل (Counterweight) | برای متعادلسازی وزن کابین و 50% ظرفیت بار طراحی میشود تا بار روی موتور و مصرف برق کاهش یابد. |
سیم بکسل و تراول کابل | سیم بکسل کابین و وزنه را متصل میکند. تراول کابل، برق و سیگنالهای کنترلی را به کابین میرساند. |
۴. تحلیل هزینههای مربوط به نصب و نگهداری
هزینههای یک پروژه آسانسور به سه بخش اصلی تقسیم میشود:
الف) هزینههای زیرساخت ساختمانی
این هزینهها مربوط به ساخت چاه آسانسور (از مرحله سفتکاری)، آجرچینی، نازککاری و نصب دربهای طبقات است. این بخش معمولاً 15% تا 25% کل هزینه پروژه را شامل میشود.
ب) هزینههای تجهیزات و نصب
این بخش اصلیترین هزینه است که شامل خرید موتور، کابین، ریل، تابلو فرمان و دستمزد نصب میشود.
- عوامل تعیینکننده قیمت:
- نوع موتور: گیرلس MRL گرانتر از گیربکسدار است.
- سرعت و ظرفیت: آسانسورهای پرسرعت (برجها) بسیار گرانتر هستند.
- کیفیت قطعات: استفاده از قطعات وارداتی (مانند موتور Ziehl-Abegg یا دربهای Fermator) قیمت را افزایش میدهد.
- تعداد توقف: هر توقف اضافی به هزینه تجهیزات و نصب اضافه میکند.
ج) هزینههای نگهداری و عملیاتی (بلندمدت)
- نگهداری پیشگیرانه: هزینه ماهانه سرویس و بازرسیهای فنی که برای حفظ ایمنی و جلوگیری از خرابیهای ناگهانی ضروری است.
- مصرف انرژی: آسانسورهای Gearless و VVVF (درایو کنترل سرعت) تا 40% کمتر از مدلهای قدیمی گیربکسدار برق مصرف میکنند، که در هزینههای بلندمدت صرفهجویی بزرگی محسوب میشود.
- هزینه بازرسی سالانه: اخذ گواهی استاندارد سالانه از شرکتهای مجاز.
نتیجه: اگرچه آسانسورهای MRL و Gearless هزینه اولیه بالاتری دارند، اما با کاهش نیاز به ساخت موتورخانه، کاهش مصرف برق و طول عمر بیشتر قطعات، در چرخه عمر ساختمان از نظر اقتصادی توجیهپذیرتر هستند.
