نقشه‌کشی سنتی ساختمان، که امروزه اغلب به عنوان نقشه‌کشی دوبعدی (2D) دستی یا با نرم‌افزارهای پایه‌ای (مانند AutoCAD) در محیط دو بعدی شناخته می‌شود، اساس و زبان مشترک مهندسی ساخت و ساز است. این فرآیند، نقشه‌های اجرایی، فاز 1 و فاز 2 را تولید می‌کند که برای اجرای دقیق یک پروژه ساختمانی ضروری هستند.
۱. الزامات و استانداردهای نقشه‌کشی در ایران
نقشه‌های ساختمانی در ایران باید از مجموعه استانداردها و مقررات ملی ساختمان تبعیت کنند تا از نظر حقوقی و اجرایی معتبر باشند.
الف) مقررات ملی ساختمان
مهم‌ترین مرجع استانداردسازی در ایران، مقررات ملی ساختمان است. این مقررات، به‌ویژه مباحث زیر، بر الزامات نقشه‌کشی تأکید دارند:
- مبحث دوم (نظامات اداری): شامل الزامات تهیه و تأیید نقشه‌ها توسط مهندسین ذی‌صلاح.
- مبحث سوم (حفاظت ساختمان‌ها در مقابل حریق): تعیین الزامات مربوط به پلان‌های فرار و ایمنی در نقشه‌ها.
- مبحث چهارم (ضوابط عمومی ساختمان): تعیین حداقل‌ها و حداکثرهای ابعادی برای فضاها (مانند نورگیرها، آشپزخانه‌ها، ارتفاع سقف‌ها).
- مبحث هشتم (طرح و اجرای ساختمان‌های با مصالح بنایی): شامل جزئیات اجرایی دیوارهای باربر.
ب) استانداردهای ترسیم
نقشه‌های اجرایی باید کاملاً واضح، خوانا و عاری از ابهام باشند:
- مقیاس‌بندی استاندارد: استفاده از مقیاس‌های استاندارد (مانند 1:100 برای پلان، 1:50 برای جزئیات و 1:200 برای سایت‌پلان).
- علائم و سمبل‌ها: استفاده از علائم و سمبل‌های استاندارد برای نشان دادن درب‌ها، پنجره‌ها، تأسیسات و برش‌ها.
- ضخامت خطوط: استفاده از ضخامت‌های مختلف خطوط برای تمایز بین خطوط برش، خطوط دید، محورها و اندازه‌گذاری‌ها.
- اندازه‌گذاری کامل: نقشه‌ها باید شامل اندازه‌گذاری‌های داخلی (فضاها) و خارجی (آکس‌بندی و کل بنا) باشند.
۲. محتویات اصلی نقشه‌های سنتی
نقشه‌های فاز 2 (نقشه‌های اجرایی) شامل تمام جزئیات مورد نیاز برای ساخت و ساز هستند و به سه بخش اصلی تقسیم می‌شوند:
الف) نقشه‌های معماری
- پلان‌ها: شامل پلان طبقات (زیرزمین، همکف، طبقات تیپ و خرپشته) و پلان بام.
- مقاطع و نماها: حداقل دو مقطع عمود بر هم و هر چهار نمای ساختمان (در صورت نیاز).
- پلان آکس‌بندی: تعیین محل دقیق ستون‌ها و دیوارهای باربر بر اساس محورهای مختصات.
- پلان مبلمان: برای تعیین کاربری و ابعاد داخلی فضاها.
ب) نقشه‌های سازه
- پلان فونداسیون: شامل ابعاد پی‌ها، شناژها و جزئیات آرماتورگذاری.
- پلان تیرریزی و سقف‌ها: شامل محل قرارگیری تیرها، جزئیات دال یا تیرچه و بلوک، و جزئیات بازشوهای سقف.
- جزئیات ستون و دیوار برشی: شامل جدول مشخصات مقاطع و نحوه آرماتورگذاری.
ج) نقشه‌های تأسیسات
- تأسیسات مکانیکی: شامل پلان لوله‌کشی آب سرد و گرم، فاضلاب، سیستم گرمایش و سرمایش، و جزئیات اتاق تأسیسات.
- تأسیسات الکتریکی: شامل پلان توزیع برق، روشنایی، پریزها، تلفن، آنتن و جزئیات تابلوهای برق.
۳. تخصص و تجهیزات لازم برای نقشه‌کشی
برای تولید نقشه‌های استاندارد، نقشه‌کش نیازمند مجموعه‌ای از دانش فنی و ابزارهای مناسب است.
الف) تخصص‌های ضروری
- آشنایی کامل با مقررات ملی: تسلط بر مباحث چهارم و هشتم مقررات ملی ساختمان ضروری است.
- دانش اجرایی (فاز 2): درک نحوه اجرای جزئیات در کارگاه برای ترسیم نقشه‌هایی که برای کارگران و سرپرست کارگاه قابل فهم باشند (مثلاً نحوه اتصال جزئیات درب و پنجره).
- هندسه و ترسیم فنی: تسلط بر اصول هندسی، پرسپکتیو و روش‌های ترسیم مقاطع و برش‌ها.
- اصول دتایلینگ: توانایی ترسیم جزئیات اجرایی کوچک و حیاتی (مانند نحوه نصب عایق، جزئیات کف‌سازی و سقف کاذب).
ب) تجهیزات و ابزارها
- نرم‌افزار اصلی: AutoCAD رایج‌ترین نرم‌افزار برای تولید نقشه‌های 2D سنتی است.
- تجهیزات خروجی: پرینترها و پلاترهای با کیفیت بالا برای چاپ نقشه‌های نهایی در اندازه‌های استاندارد (A0 تا A3).
- ابزارهای اولیه (در روش دستی): تخته رسم، گونیا، شابلون‌های استاندارد، میز نور و انواع قلم و مداد با درجه سختی‌های مختلف برای ایجاد ضخامت‌های متفاوت خطوط.
نقشه‌کشی سنتی، با وجود ظهور BIM و مدل‌سازی سه‌بعدی، همچنان پایه‌ای‌ترین و ضروری‌ترین مهارت برای هر مهندس عمران یا معمار است؛ زیرا زبان استاندارد صنعت ساخت و ساز را تشکیل می‌دهد.
