همه چیز در مورد تیبا : مشخصات فنی، ساختار، قطعات، خرید و نگهداری

خودروی تیبا (آهو) به عنوان اولین خودروی ملی سایپا، بر پایه پلتفرم ارتقا یافته پراید (X200) ساخته شده است. این خودرو به دلیل استهلاک پایین و هزینه نگهداری کم، محبوب است، اما کالبدشکافی آن نشان می‌دهد که ترکیبی از قطعات پراید، ریو و قطعات اختصاصی خودش است.

• فاز ۱: نیروگاه (موتور M15، سیستم تایمینگ و جرقه‌زنی).
• فاز ۲: انتقال قدرت (گیربکس ارتقا یافته و دیسک و صفحه ریوئی).
• فاز ۳: سیستم سوخت‌رسانی و سنسورها (ECU و مدیریت مصرف).
• فاز ۴: تعلیق و ترمز (جلوبندی ریوئی و اکسل عقب).
• فاز ۵: سیستم خنک‌کاری و تهویه (رادیاتور و کولر).
• فاز ۶: بدنه، تزیینات و مصرفی‌های دوره‌ای.

فاز ۱: نیروگاه (کالبدشکافی موتور M15 و سیستم تایمینگ)

موتور تیبا با حجم ۱۵۰۳ سی‌سی، نسخه حجیم شده و بهبود یافته موتور پراید است که توان آن به ۸۷ اسب بخار رسیده است.

۱. تسمه تایم (Timing Belt)

برخلاف پراید‌های قدیمی، در صورت پاره شدن تسمه تایم در تیبا، سوپاپ‌ها با پیستون برخورد کرده و موتور اصطلاحاً "تایم رد می‌کند" که هزینه سنگینی دارد.

• کالبدشکافی: شامل ۱۰۷ دنده. به دلیل فشار بیشتر روی میل‌سوپاپ نسبت به پراید، کیفیت تسمه در این موتور حیاتی است.
• برندهای برتر:
  1. Continental (آلمان): با دوام‌ترین گزینه (کیت کامل با هرزگرد).
  2. Dongil (کره): انتخابی مطمئن و اقتصادی که در خط تولید هم استفاده می‌شود.
  3. Dayco (ایتالیا): عملکرد بی‌صدا.
• زمان تعویض: حداکثر هر ۶۰,۰۰۰ کیلومتر.

۲. شمع و سیستم جرقه‌زنی

تیبا دارای سیستم جرقه‌زنی "دیسلس" (بدون دلکو) با دو کویل دوبل است.

• کالبدشکافی: شمع‌های تیبا از نوع پایه کوتاه هستند (مشابه پراید و پژو ۴۰۵).
• برندهای برتر:
  1. NGK (ژاپن): کد BKR6E (عملکرد عالی در استارت صبحگاهی).
  2. Bosch (آلمان): مدل Super 4 با جرقه‌زنی چند وجهی.
• علائم خرابی: لرزش موتور در حالت درجا، افزایش مصرف بنزین و خام‌سوزی (بوی بد اگزوز).

۳. مجموعه سوپاپ‌ها و اسبک‌ها

در موتور M15 تیبا، سیستم تنظیم فیلر به صورت دستی است (مانند پراید) و هیدرولیکی نیست.

• نکته فنی: به دلیل فشار بیشتر در موتور تیبا، تنظیم فیلر (فیلرگیری) هر ۴۰ هزار کیلومتر برای جلوگیری از صدای "تیک‌تیک" موتور و کاهش مصرف سوخت الزامی است.

۴. تسمه دینام و هیدرولیک

در تیبا معمولاً از یک تسمه شیاردار برای چرخش دینام، پمپ هیدرولیک و کمپرسور کولر استفاده می‌شود.

• برند پیشنهادی: Hutchinson یا Continental.
• نکته: شل بودن این تسمه باعث سفت شدن فرمان در هنگام دور زدن و صدای جیغ در هنگام روشن کردن کولر می‌شود.

جدول راهنمای نگهداری فاز ۱ (تیبا)

نکته طلایی برای مالکان تیبا:

بسیاری از تعمیرکاران به اشتباه فکر می‌کنند چون موتور تیبا شبیه پراید است، پاره شدن تسمه تایم خطری ندارد. این یک باور غلط است! در تیبا به دلیل کف‌تراشی سرسیلندر و طراحی پیستون‌ها، فاصله سوپاپ و پیستون کم است و پارگی تسمه یعنی "کج شدن سوپاپ‌ها". همیشه از تسمه تایم باکیفیت استفاده کنید.

فاز ۲: سیستم انتقال قدرت (گیربکس و کلاچ)

در تیبا، بسیاری از قطعات داخلی گیربکس با پراید متفاوت است و در بخش کلاچ نیز از قطعاتی مشابه خودروی "ریو" استفاده شده است. گیربکس تیبا در واقع نسخه تقویت‌شده گیربکس پراید است که ضریب دنده‌های آن تغییر کرده و دیفرانسیل آن قوی‌تر شده است تا بتواند گشتاور بالاتر موتور ۱۵۰۰ سی‌سی را تحمل کند.

۱. کیت کلاچ (دیسک، صفحه و بلبرینگ)

کیت کلاچ تیبا بزرگتر از پراید است (معمولاً ۲۰۰ میلی‌متری) و به کلاچ ریوئی معروف است.

• کالبدشکافی: شامل دیسک فشار، صفحه اصطکاکی و بلبرینگ کلاچ. به دلیل وزن بیشتر تیبا نسبت به پراید، صفحه کلاچ فشار بیشتری را تحمل می‌کند.
• علائم خرابی: سفت شدن پدال کلاچ، لرزش خودرو هنگام شروع حرکت (تیک‌آف آرام)، و کاهش شتاب در سربالایی‌ها.
• برندهای برتر:
  1. Seco (سکو - کره): محبوب‌ترین و با دوام‌ترین برند برای تیبا (بسیار نرم).
  2. Valeo (والئو - آبی کره): کیفیت عالی و شتاب‌گیری خوب.
  3. Exedy (اکسدی - ژاپن): برای کسانی که رانندگی پرفشار دارند.
• تشخیص اصالت: در برند SECO، حک شدن نام کره و کیفیت فنرهای صفحه نشان‌دهنده اصالت کالا است.

۲. گیربکس (جعبه‌دنده دستی ۵ سرعته)

گیربکس تیبا با کد فنی ND3 شناخته می‌شود که برای تحمل گشتاور حدود ۱۳۰ نیوتن‌متری بهینه شده است.

• کالبدشکافی: پوسته گیربکس تیبا نسبت به پراید ضخیم‌تر است و دنده‌های ۱ و ۲ آن تقویت شده‌اند.
• مشکل رایج: صدای "زوزه" در دنده ۲ یا بد جا رفتن دنده عقب (که معمولاً با تنظیم سیم کلاچ یا تعویض واسکازین رفع می‌شود).
• واسکازین مناسب: برای گیربکس تیبا حتماً از واسکازین 75W-80 (نیمه سنتتیک) استفاده کنید. حجم مورد نیاز حدود ۲.۵ لیتر است.

۳. پلوس‌ها و مشعلی پلوس

پلوس وظیفه انتقال نیرو به چرخ‌های جلو را دارد. پلوس‌های تیبا در دو نوع ۲۰ خار و ۲۲ خار (بسته به مدل و وجود ABS) در بازار موجود هستند.

• علائم خرابی: صدای "تیک تیک" هنگام دور زدن (خرابی سرپلوس) و لرزش فرمان در سرعت‌های بالا (خرابی مشعلی).
• برند پیشنهادی: توسن (Tosan) یا قطعات شرکتی سایپا یدک.
• گردگیر پلوس: گردگیرهای تیبا نسبت به پراید زودتر دچار پارگی می‌شوند؛ همیشه آن‌ها را چک کنید تا گریس پلوس خارج نشود.

۴. ماهک‌ها و میل انتخاب دنده

رابط بین دسته دنده و گیربکس که وظیفه تعویض دنده‌ها را دارد.

• کالبدشکافی: در تیبا از سیستم میله‌بندی استفاده شده است.
• نکته: اگر دنده‌های شما "لقی" زیادی دارد یا به سختی جا می‌رود، معمولاً با تعویض "بوش‌های ماهک" با هزینه بسیار کم مشکل حل می‌شود.

جدول راهنمای نگهداری و برندهای فاز ۲

هشدار فنی برای مالکان تیبا

هرگز از واسکازین‌های سفت (مثل 85W-90) در گیربکس تیبا استفاده نکنید. این کار باعث می‌شود دنده‌ها در زمستان و هنگام سرد بودن موتور به سختی جا بروند و به مرور برنجی‌های گیربکس آسیب ببینند. واسکازین 75W-80 بهترین انتخاب برای نرمی دنده‌هاست.

فاز ۳: الکترونیک و سوخت‌رسانی (سنسورها و ECU)

در این فاز بررسی می‌کنیم که چگونه داده‌ها از سنسورها به ECU می‌رسند تا موتور با کمترین مصرف و بیشترین بازدهی کار کند. تیبا برخلاف پرایدهای قدیمی، از سیستم‌های مدیریتی پیشرفته‌تری (مانند یورو ۴) بهره می‌برد که حساسیت بیشتری نسبت به تنظیمات موتور و کیفیت سوخت دارند.

۱. واحد کنترل موتور (ECU)

ای‌سی‌یو در تیبا وظیفه تنظیم زمان پاشش سوخت و جرقه‌زنی را بر عهده دارد.

• مدل‌های رایج:
  1. Sagem / Valeo: در مدل‌های قدیمی‌تر.
  2. LZ7 / Crouse: در مدل‌های جدیدتر ایرانیزه.
  3. Bosch: در تعداد محدودی از مدل‌های صادراتی یا خاص.
• علائم خرابی: گاز خوردن بی‌دلیل خودرو، روشن نشدن (در حالی که استارت می‌خورد) و یا بد کار کردن موتور در دورهای خاص.

۲. سنسور اکسیژن (Oxygen Sensor)

تیبا در مدل‌های یورو ۴ دارای دو سنسور اکسیژن است (یکی قبل از کاتالیزور و یکی بعد از آن).

• وظیفه: پایش مقدار اکسیژن سوخته نشده در اگزوز برای تنظیم غلظت سوخت.
• علائم خرابی: روشن شدن چراغ چک، افزایش ناگهانی مصرف بنزین (تا ۱۲ لیتر در ۱۰۰ کیلومتر) و ریپ زدن.
• برند برتر: NTK (ژاپن) یا Bosch. دقت کنید که سنسورهای فیک چینی باعث نوسان شدید دور موتور می‌شوند.

۳. استپر موتور (Stepper Motor)

این قطعه وظیفه تنظیم دور آرام موتور (هنگامی که پا روی پدال گاز نیست) را دارد.

• مشکل رایج: کثیف شدن نوک استپر که باعث خاموش شدن ماشین هنگام کلاچ گرفتن یا نوسان دور موتور می‌شود.
• برند پیشنهادی: کروز (Crouse) یا SIEMENS.
• نکته نگهداری: هر ۲۰ هزار کیلومتر استپر را با اسپری مخصوص (انژکتور شور) تمیز کنید.

۴. سنسور موقعیت دریچه گاز (TPS)

این سنسور به ECU می‌گوید که شما چقدر پدال گاز را فشار داده‌اید.

• علائم خرابی: "کُپ کردن" (تأخیر در گاز خوردن) یا گاز هرز خوردن خودرو در هنگام تعویض دنده.
• برند پیشنهادی: کروز یا ایساکو (به دلیل کیفیت بالای بردهای الکترونیکی).

۵. پمپ بنزین (Fuel Pump)

مجموعه پمپ بنزین تیبا داخل باک قرار دارد و وظیفه ارسال سوخت با فشار استاندارد (حدود ۳.۵ بار) را دارد.

• نکته حیاتی: هرگز اجازه ندهید بنزین باک به چراغ زرد برسد. بنزین باعث خنک ماندن مغزی پمپ می‌شود؛ باک خالی باعث سوختن "مغزی پمپ بنزین" می‌شود.
• برند برتر: برای مغزی پمپ، برند Bosch یا Walbro.

جدول راهنمای سنسورها و سیستم برق فاز ۳

هشدار فنی: چراغ چک و کاتالیزور

در تیبا، خرابی سنسور اکسیژن دوم معمولاً به دلیل پر شدن یا حذف کاتالیزور رخ می‌دهد. اگر کاتالیزور را حذف کنید، سنسور دوم به اشتباه دستور پاشش سوخت بیشتر را صادر می‌کند. برای حل این مشکل در صورت حذف کاتالیزور، باید ECU "ریمپ" شود تا سنسور دوم از مدار خارج گردد.

فاز ۴: سیستم تعلیق، هدایت و ترمز (پایداری و توقف)

تیبا به دلیل استفاده از قطعات ریو در جلوبندی، سواری نرم‌تر و پایداری بیشتری نسبت به پراید دارد، اما این قطعات هزینه نگهداری بالاتری هم دارند. این فاز یکی از مهم‌ترین بخش‌های تیباست؛ چرا که سیستم تعلیق و ترمز تیبا تفاوت‌های اساسی با پراید دارد. در واقع سایپا برای هندلینگ بهتر و مهار وزن بیشتر تیبا، از قطعات خودروی ریو (Kia Rio) در جلوبندی و ترمزهای آن استفاده کرده است.

۱. کمک‌فنرها (Shock Absorbers)

کمک‌فنرهای تیبا نسبت به پراید قطورتر و بلندتر هستند تا ضربات جاده را بهتر جذب کنند.

• کالبدشکافی: معمولاً از نوع روغنی هستند. کمک‌فنر جلو تیبا شباهت زیادی به ریو دارد.
• علائم خرابی: روغن‌زدگی کمک، کوبش شدید در دست‌انداز و "گیج زدن" خودرو در پیچ‌های تند.
• برندهای برتر:
  1. KYB (کایابا - ژاپن): بهترین کیفیت و طول عمر (سواری کمی خشک اما پایداری عالی).
  2. Mando (ماندو - کره): نرم‌ترین سواری ممکن برای تیبا.
  3. عظام (ایران): گزینه اقتصادی با گارانتی معتبر.

۲. جلوبندی (طبق، سیبک و میل موج‌گیر)

جلوبندی تیبا ترکیبی است. طبق‌های تیبا دارای بوش‌های بزرگتری نسبت به پراید هستند.

• طبق (Control Arm): طبق تیبا اختصاصی است و بوش‌های آن از نوع پرس شده هستند.
• میل موج‌گیر: وظیفه حفظ تعادل را دارد. خرابی لاستیک‌های تعادل آن باعث صدای "چق چق" هنگام عبور از روی سرعت‌گیر می‌شود.
• برند برتر: امیرنیا (با کیفیت‌ترین برند داخلی) یا قطعات شرکتی سایپا یدک.

۳. سیستم ترمز (لنت و دیسک چرخ)

دیسک چرخ و کالیپر ترمز جلو تیبا دقیقاً مشابه کیا ریو است که قدرت ترمزگیری بسیار بهتری نسبت به پراید فراهم می‌کند.

• دیسک چرخ: در تیبا دیسک‌ها خنک‌شونده (Ventilated) هستند.
• لنت ترمز: به "لنت ریوئی" معروف است.
• برندهای برتر:
  1. Yes-Q (کره): ترمزگیری عالی بدون صدا.
  2. Gold (کره): برند محبوب و با دوام.
  3. Pars (ایران): لنت صادراتی پارس برای تیبا عملکرد قابل قبولی دارد.

۴. اکسل عقب و بلبرینگ‌ها

اکسل عقب تیبا یکپارچه است. یکی از نقاط ضعف تیبا، خرابی زودرس بلبرینگ چرخ‌های عقب در صورت افتادن در چاله‌های عمیق است.

• نشانه خرابی: صدای "هوووم هوووم" ممتد از چرخ‌های عقب در سرعت‌های بالای ۶۰ کیلومتر.

جدول راهنمای نگهداری فاز ۴ (تیبا)

هشدار فنی: لرزش فرمان در سرعت ۸۰ تا ۱۰۰

اگر فرمان تیبای شما در سرعت‌های خاصی می‌لرزد، قبل از بالانس چرخ، "سیبک فرمان" و "بوش‌های طبق" را چک کنید. در تیبا به دلیل قدرت بیشتر موتور نسبت به پراید، فشار روی سیبک‌ها زیاد است و کوچکترین لقی در جلوبندی باعث لرزش شدید فرمان می‌شود.

فاز ۵: سیستم خنک‌کاری و تهویه (دفع حرارت و سرمایش)

در تیبا، سلامت رادیاتور و عملکرد دقیق فن‌ها مستقیماً با طول عمر واشر سرسیلندر در ارتباط است. از آنجایی که موتور تیبا (M15) نسخه حجیم‌شده موتور پراید است، گرمای بیشتری تولید می‌کند. بنابراین سیستم خنک‌کاری آن (رادیاتور و فن‌ها) ارتقا یافته تا بتواند این دمای اضافه را مدیریت کند.

۱. رادیاتور آب (Radiator)

رادیاتور تیبا پهن‌تر و ضخیم‌تر از پراید است تا سطح تبادل حرارتی بیشتری داشته باشد.

• کالبدشکافی: شامل شبکه‌های آلومینیومی و مخازن پلاستیکی (کائوچویی) در دو طرف.
• علائم خرابی: نشت آب از محل اتصال مخازن به شبکه، رسوب گرفتن لوله‌ها (بالا رفتن آمپر در سربالایی) و کثیف شدن پره‌های بیرونی.
• برندهای برتر:
  1. کوشش رادیاتور: کیفیت صادراتی و عمر طولانی.
  2. ایران رادیاتور: گزینه استاندارد و در دسترس.
• نکته: هرگز از آب معمولی استفاده نکنید؛ رسوب آب لوله‌کشی در مجاری ظریف رادیاتور تیبا باعث "جوش آوردن" زودرس می‌شود.

۲. مجموعه فن خنک‌کننده (Cooling Fan)

تیبا دارای یک فن برقی پرقدرت است که در دو دور "کند" و "تند" توسط ECU کنترل می‌شود.

• کالبدشکافی: شامل الکتروموتور، پروانه و دیاق (قاب فن).
• مشکل رایج: ضعیف شدن آهنرباهای موتور فن یا خرابی "مقاومت فن" که باعث می‌شود فن فقط روی دور تند کار کند.
• برند پیشنهادی: امکو (Emco) یا قطعات شرکتی سایپا یدک.

۳. واتر پمپ (Water Pump)

وظیفه گردش سریع آب در بلوک سیلندر و رادیاتور را دارد.

• کالبدشکافی: در تیبا واترپمپ توسط تسمه دینام به گردش در می‌آید (برخلاف پژو که با تسمه تایم می‌چرخد).
• علائم خرابی: صدای بلبرینگ (زوزه) از سمت شاگرد و مشاهده چکه‌های آب در زیر خودرو هنگام پارک.
• برند برتر: ایساکو (جعبه کاهی) یا برندهای کره‌ای باکیفیت.

۴. سیستم کولر (A/C System)

کولر تیبا نسبت به جثه خودرو عملکرد بسیار خوبی دارد، اما نگهداری از آن در فصل گرما حیاتی است.

• کمپرسور: قلب سیستم کولر. در تیبا معمولاً از کمپرسورهای سری Sanden یا مدل‌های مشابه استفاده می‌شود.
• اواپراتور: بخشی که داخل اتاق قرار دارد و سرما را پخش می‌کند. اگر فیلتر کابین را به موقع تعویض نکنید، اواپراتور کثیف شده و پرتاب باد کولر کم می‌شود.
• گاز کولر: استاندارد گاز تیبا R134a است (حدود ۵۰۰ تا ۵۵۰ گرم).

۵. ترموستات (Thermostat)

• وظیفه: در زمستان اجازه می‌دهد موتور زودتر گرم شود و در تابستان دمای موتور را ثابت نگه می‌دارد.
• دمای استاندارد: معمولاً در تیبا از ترموستات ۸۲ درجه استفاده می‌شود.

جدول راهنمای نگهداری فاز ۵ (تیبا)

هشدار فنی: درب رادیاتور را دست‌کم نگیرید!

در تیبا، بسیاری از موارد "جوش آوردن" یا "سوختن واشر" فقط به خاطر یک درب رادیاتور رخ می‌دهد. سوپاپ داخل درب اگر ضعیف شود، اجازه نمی‌دهد سیستم تحت فشار بماند و آب در دمای پایین‌تری به جوش می‌آید. اگر واشر درب رادیاتور شما له شده یا زنگ‌زده است، بلافاصله آن را تعویض کنید.

فاز ۶: مصرفی‌های نهایی، سیالات و تزیینات (نگهداری هوشمند)

در این فاز یاد می‌گیریم که چگونه با انتخاب صحیح روغن و فیلتر، از هزینه‌های سنگین تعمیرات پیشگیری کنیم. تیبا خودروی کم‌توقعی است، اما انتخاب درست این موارد مصرفی می‌تواند عمر موتور M15 را به راحتی تا دو برابر افزایش دهد.

۱. روغن موتور (The Engine Oil)

موتور تیبا (M15) به دلیل تلورانس‌های خاص طراحی، به روغن‌های با گرانروی متوسط نیاز دارد.

• مشخصات فنی: بهترین روغن برای تیبا در اکثر شرایط آب و هوایی ایران 10W-40 با سطح کیفی API SJ یا بالاتر (مانند SL یا SM) است.
• برندهای پیشنهادی:
  1. بهران سوپر پیشتاز (نیمه سنتتیک): محبوب‌ترین و سازگارترین روغن با موتور تیبا.
  2. ایرانول ۱۲۰۰۰: گزینه اقتصادی با کیفیت مناسب.
  3. Pars Paya (پارس پایا): روغن استاندارد با پایداری خوب.
• نکته: هرگز از روغن‌های خیلی سفت (مثل 20W-50) در زمستان استفاده نکنید، زیرا باعث صدای زیاد سوپاپ‌ها در هنگام استارت سرد می‌شود.

۲. فیلترهای مصرفی (Filters)

• فیلتر روغن: در تیبا از فیلتر روغن پایه کوتاه (مشابه پراید) استفاده می‌شود. به دلیل فشار روغن بالاتر موتور تیبا نسبت به پراید، از برندهای معتبر استفاده کنید.
  • برند برتر: سرکان (Serkan) یا امان فیلتر.
• فیلتر هوا: تعویض به موقع آن تأثیر مستقیم بر کاهش مصرف سوخت دارد.
  • برند برتر: پاک فیلتر یا کاج.
• صافی بنزین: بنزین ایران دارای رسوباتی است که انژکتورهای حساس تیبا را مسدود می‌کند. (تعویض هر ۱۰ هزار کیلومتر).

۳. بدنه، آینه‌ها و چراغ‌ها

تیبا در دو مدل صندوق‌دار و هاچ‌بک (تیبا ۲) تفاوت‌هایی در بخش عقب دارد.

• چراغ‌ها: چراغ‌های تیبا به مرور زمان در برابر آفتاب کدر می‌شوند.
  • برند برتر: مدرن (Modern)؛ شفافیت این برند در برابر آفتاب بسیار ماندگارتر از سایر برندهاست.
• آینه‌های جانبی: در مدل‌های جدید (تیبا پلاس) آینه‌ها برقی هستند (مشابه آینه ساینا). برای تعویض، برند کروز بهترین کیفیت موتور برقی را دارد.
• سپرها: سپرهای رنگ شده شرکتی (سایپا یدک) به دلیل پخت رنگ در کوره، با کارواش و فشار آب پوسته نمی‌شوند.

۴. روغن هیدرولیک و ترمز

• روغن هیدرولیک: از گرید DEXRON II استفاده کنید. روغن کهنه باعث صدای ناله پمپ هیدرولیک در هنگام چرخاندن فرمان می‌شود.
• روغن ترمز: تیبا از روغن ترمز زرد (DOT3) استفاده می‌کند. (هر دو سال یکبار باید کاملاً تخلیه و تعویض شود).

جدول راهنمای تعویض‌های دوره‌ای (فاز ۶ - تیبا)

نکته پایانی دایره‌المعارف تیبا: "صدای فیلر"

اگر موتور تیبای شما حتی با روغن نو، صدای "تیک تیک" شبیه چرخ خیاطی می‌دهد، نگران نباشید. این موتور نیاز به فیلرگیری دستی دارد. برخلاف پژو، موتور تیبا به صورت اتوماتیک فیلر نمی‌شود و هر ۵۰ هزار کیلومتر باید توسط مکانیک با ابزار "فیلر" تنظیم شود تا قدرت موتور بازیابی شده و صدا قطع شود.