موتورهای یونیورسال (Universal Motors) یا ذغالی، رایج‌ترین نوع موتور در ابزارهای برقی خانگی پرسرعت مانند جاروبرقی، دریل و همزن‌ها هستند. عملکرد این موتورها به دوام ذغال‌ها (Carbon Brushes) و سلامت بلبرینگ‌ها (Bearings) بستگی دارد. سرویس و نگهداری تخصصی این اجزا، کلید عمر طولانی و کارایی بهینه ابزار است.
۱. سرویس و نگهداری تخصصی موتورهای یونیورسال (ذغالی)
موتورهای یونیورسال می‌توانند هم با جریان متناوب (AC) و هم جریان مستقیم (DC) کار کنند و دارای یک آرمیچر با سیم‌پیچ‌های متصل به کلکتور (Commutator) و دو ذغال هستند که جریان را به آرمیچر منتقل می‌کنند.
الف) بررسی و تعویض ذغال‌ها (Carbon Brushes)
ذغال‌ها با گذشت زمان و اصطکاک مداوم با کلکتور فرسوده می‌شوند و رایج‌ترین علت خرابی موتورهای یونیورسال هستند.
علائم خرابی ذغال:
کاهش قدرت موتور: موتور تحت بار ضعیف‌تر کار می‌کند.
جرقه زدن شدید: جرقه زدن زیاد در محل تماس ذغال و کلکتور. (جرقه زدن کم طبیعی است).
روشن نشدن: اگر ذغال‌ها به طور کامل تمام شده باشند، اتصال الکتریکی برقرار نشده و موتور روشن نمی‌شود.
تعویض ذغال:
جداسازی: ابتدا موتور را از برق جدا کرده و درپوش‌های نگهدارنده ذغال را باز کنید.
بررسی طول: اگر طول ذغال باقی‌مانده کمتر از یک سوم طول اولیه باشد، باید تعویض شود.
نصب: ذغال‌های جدید باید به آسانی در نگهدارنده (Brush Holder) بلغزند. پس از نصب، اجازه دهید موتور برای چند دقیقه بدون بار کار کند تا ذغال‌ها با شکل کلکتور تطبیق پیدا کنند (Seating/Seating).
تمیزکاری کلکتور: تجمع دوده و کربن ناشی از سایش ذغال‌ها روی کلکتور، مقاومت ایجاد می‌کند.
روش: سطح کلکتور را با یک تکه پارچه بدون پرز یا یک سنباده مخصوص و بسیار ریز (گرید 1200 به بالا) به آرامی تمیز کنید تا براق شود. هرگز از حلال‌ها یا مواد شیمیایی که ممکن است به عایق سیم‌پیچ آسیب برسانند، استفاده نکنید.
۲. سرویس و نگهداری تخصصی بلبرینگ‌ها
بلبرینگ‌ها وظیفه چرخش روان و بدون اصطکاک آرمیچر و فن‌ها را دارند. خرابی آن‌ها باعث لرزش، صدای بلند و در نهایت گیر کردن موتور می‌شود.
الف) عیب‌یابی خرابی بلبرینگ
نویز: شنیدن صدای زوزه‌کشیدن (Whining)، غلتیدن ناهموار (Grinding) یا سایش فلز به فلز نشان‌دهنده خرابی یاتاقان‌ها است.
لقی شفت (Shaft Play): شفت را به صورت محوری و شعاعی تکان دهید. لقی بیش از حد نشان‌دهنده فرسودگی بلبرینگ است. لقی زیاد باعث می‌شود آرمیچر به سیم‌پیچ‌های استاتور برخورد کند.
افزایش دما: گرمای بیش از حد در محل نگهدارنده بلبرینگ، نشان‌دهنده اصطکاک ناشی از کمبود روانکار یا خرابی داخلی است.
ب) تعویض و روانکاری بلبرینگ‌ها
جداسازی: برای تعویض بلبرینگ‌ها، باید محفظه موتور باز شده و با استفاده از یک پـولر (Puller) مناسب، بلبرینگ‌ها از شفت آرمیچر جدا شوند. هرگز با چکش مستقیم ضربه نزنید.
انتخاب بلبرینگ جدید: بلبرینگ جدید باید دقیقاً با شماره بلبرینگ اصلی مطابقت داشته باشد (مثلاً 608 ZZ). در جاروبرقی‌ها، اغلب از بلبرینگ‌های بسته (Sealed) استفاده می‌شود که به گریس‌کاری مجدد نیاز ندارند.
روانکاری (برای بلبرینگ‌های باز): اگر بلبرینگ از نوع باز (قابل سرویس) باشد، باید با گریس نسوز با سرعت بالا (High-Speed Grease) روانکاری شود. گریس را فقط تا دو سوم حجم فضای خالی بلبرینگ پر کنید؛ گریس بیش از حد باعث افزایش حرارت می‌شود.
۳. نکات نگهداری و مونتاژ نهایی
تمیزکاری محفظه: قبل از مونتاژ، محفظه موتور را از گرد و غبار و کربن پاک کنید. وجود ذرات رسانا می‌تواند باعث اتصال کوتاه شود.
نصب صحیح فن‌ها: در جاروبرقی‌ها، فن‌های مکش باید به صورت محکم و در جهت صحیح روی شفت نصب شوند. نصب نادرست فن‌ها باعث عدم توازن و لرزش شدید می‌شود که عمر بلبرینگ‌ها را به شدت کاهش می‌دهد.
بررسی اتصال سیم‌پیچ: پس از تعویض ذغال‌ها و بلبرینگ‌ها، مقاومت سیم‌پیچ‌های استاتور را با اهم‌متر چک کنید تا مطمئن شوید که هنگام باز و بسته کردن موتور، اتصالی قطع یا شل نشده باشد.
استفاده مجدد از واشرها: تمامی واشرها (Shims) و Spacerها که بین بلبرینگ‌ها و محفظه قرار داشتند، باید در جای خود قرار گیرند تا لقی محوری (Axial Play) شفت کنترل شود.
