رنگبندی سیم و کابلها یک استاندارد حیاتی در صنعت برق و مخابرات است که برای شناسایی سریع، ایمنی و جلوگیری از خطاهای فاجعهبار در نصب و نگهداری تأسیسات الکتریکی استفاده میشود. در سطح جهانی، دو سیستم اصلی برای رنگبندی هادیهای برق ولتاژ پایین (زیر 1000 ولت) وجود دارد: استاندارد IEC (اروپایی) و استاندارد NEC/NFPA (آمریکای شمالی).
۱. استاندارد رنگبندی کابلهای برق (IEC/اروپایی)
استاندارد IEC 60446 (که اکنون با IEC 60044 جایگزین شده) رایجترین استاندارد در ایران، اروپا و بسیاری از کشورهای آسیایی و آفریقایی است.
الف) سیستم سهفاز (3P+N+PE)
نقش هادی | رنگ استاندارد | توضیحات |
فاز ۱ (L1) | قهوهای (Brown) | یکی از سه فاز حامل جریان اصلی. |
فاز ۲ (L2) | مشکی (Black) | فاز دوم. |
فاز ۳ (L3) | خاکستری (Grey) | فاز سوم. |
نول (N) | آبی روشن (Light Blue) | مسیر برگشت جریان در سیستم سهفاز و تکفاز. |
ارت/حفاظتی (PE) | سبز و زرد (Green/Yellow) | سیم ایمنی که برای اتصال بدنه تجهیزات به زمین استفاده میشود (حالت دورانی). |
ب) سیستم تکفاز (L+N+PE)
نقش هادی | رنگ استاندارد | توضیحات |
فاز (L) | قهوهای (Brown) | سیم حامل جریان اصلی. |
نول (N) | آبی روشن (Light Blue) | مسیر برگشت جریان. |
ارت/حفاظتی (PE) | سبز و زرد (Green/Yellow) | سیم ایمنی. |
ملاحظات IEC: رنگ آبی روشن به طور انحصاری برای نول و رنگ سبز/زرد منحصراً برای ارت استفاده میشود و تحت هیچ شرایطی نباید این دو رنگ برای فاز استفاده شوند.
۲. استاندارد رنگبندی کابلهای برق (NEC/آمریکای شمالی)
استاندارد National Electrical Code (NEC) که توسط NFPA در ایالات متحده و برخی کشورهای آمریکای لاتین و کانادا استفاده میشود، رنگبندی متفاوتی دارد.
الف) سیستم سهفاز (120/208V یا 277/480V)
نقش هادی | رنگ استاندارد (NEC) | توضیحات |
فاز ۱ (L1) | مشکی (Black) | فاز اول. |
فاز ۲ (L2) | قرمز (Red) | فاز دوم. |
فاز ۳ (L3) | آبی (Blue) | فاز سوم. |
نول (N) | سفید (White) یا خاکستری (Grey) | مسیر برگشت جریان. |
ارت/حفاظتی (PE) | سبز (Green) | سیم ایمنی. |
ملاحظات NEC: در این استاندارد، رنگهای مشکی، قرمز و آبی برای فازها استفاده میشوند و رنگ سبز انحصاری برای ارت است.
۳. رنگبندی کابلهای مخابراتی و شبکه (Ethernet)
در کابلهای مخابراتی، رنگبندی برای شناسایی زوج سیمها (Twisted Pairs) استفاده میشود و از استانداردهای TIA/EIA 568A و 568B پیروی میکند. این استانداردها برای کابلهای CAT5e، CAT6 و بالاتر اعمال میشوند.
رنگ اصلی | رنگ مکمل (نوار سفید) | شماره زوج | نقش در استاندارد 568B |
آبی (Blue) | آبی/سفید | ۱ | انتقال دیتا (زوج Tx یا Rx) |
نارنجی (Orange) | نارنجی/سفید | ۲ | انتقال دیتا |
سبز (Green) | سبز/سفید | ۳ | انتقال دیتا |
قهوهای (Brown) | قهوهای/سفید | ۴ | برق یا سرویس (در شبکههای PoE یا تلفن) |
تفاوت 568A و 568B: این دو استاندارد فقط در جابهجایی زوجهای سبز و نارنجی تفاوت دارند. استاندارد 568B رایجترین استاندارد در نصب شبکه است.
۴. الزامات ایمنی و ملاحظات قانونی
رعایت استانداردهای رنگبندی تنها یک موضوع فنی نیست، بلکه یک الزام حیاتی برای ایمنی است:
- کاهش خطای انسانی: رنگبندی صحیح، احتمال اتصال سیم فاز به نول یا ارت را به شدت کاهش میدهد، که این امر مانع از اتصال کوتاه و برقگرفتگی میشود.
- تشخیص سریع نول و ارت: دو رنگ آبی روشن و سبز/زرد (در IEC) به عنوان رنگهای ایمنی شناخته میشوند و هرگز نباید برای فاز استفاده شوند تا ایمنی تعمیرکاران تضمین شود.
- الزامات مقررات ملی: در ایران، رعایت دقیق استاندارد IEC برای رنگبندی سیمکشی ساختمانها (طبق مبحث سیزدهم مقررات ملی ساختمان) اجباری است. هر گونه انحراف از این استاندارد، تخلف فنی محسوب میشود.
- همخوانی در پروژههای بینالمللی: در کارخانهها و پروژههایی که از تجهیزات و ماشینآلات وارداتی استفاده میکنند، باید دقت شود که سیمکشی داخلی تجهیزات (که ممکن است NEC باشد) در اتصال به تابلوی اصلی ایران (که IEC است) به درستی تفکیک و متصل شوند.
۵. خطر جابهجایی استانداردها
بزرگترین خطر در پروژههایی که با تجهیزات بینالمللی سروکار دارند، جابهجایی ناخواسته رنگهای فاز و نول بین دو استاندارد است. به عنوان مثال:
- در استاندارد IEC، رنگ آبی روشن نول است (ایمن).
- در استاندارد NEC، رنگ آبی فاز است (خطرناک).
اگر یک تکنسین اروپایی با تجهیزات NEC کار کند، ممکن است به طور ناخودآگاه سیم آبی را نول فرض کند، در حالی که در واقعیت، فاز پرخطر است. به همین دلیل، در پروژههای بزرگ باید برچسبگذاری و مستندسازی دقیق (Labeling and Documentation) انجام شود.
