جرثقیل‌ها (Cranes) ماشین‌هایی هستند که برای بالابردن و جابه‌جایی مواد و اجسام سنگین در جهت عمودی و افقی طراحی شده‌اند. از پروژه‌های ساختمانی کوچک و کارگاه‌های خدماتی گرفته تا بزرگ‌ترین پروژه‌های عمرانی، جرثقیل‌ها نقش حیاتی ایفا می‌کنند. انواع جرثقیل‌ها بر اساس مکانیزم، اندازه، قابلیت حمل و ظرفیت باربری دسته‌بندی می‌شوند.
۱. جرثقیل‌های کوچک و کارگاهی (Light Duty & Workshop Cranes)
این نوع جرثقیل‌ها برای جابه‌جایی بارهای سبک‌تر و در فضاهای محدود یا داخل ساختمان‌ها استفاده می‌شوند.
- بالابرهای زنجیری/سیم‌بکسلی (Hoists): این‌ها ساده‌ترین ابزار بالابری هستند که به‌صورت دستی یا برقی (پولیفت) عمل می‌کنند و معمولاً به یک تیرچه یا سازه ثابت متصل می‌شوند.
- ظرفیت: از چند صد کیلوگرم تا حدود 5 تن.
- کاربرد: تعمیرگاه‌های خودرو، کارگاه‌های کوچک، خطوط مونتاژ سبک.
- جرثقیل دروازه‌ای سبک (Gantry Cranes): این جرثقیل‌ها دارای یک سازه قاب مانند (به شکل دروازه) هستند که روی چرخ یا ریل حرکت می‌کند و بالابر به تیر افقی آن متصل است.
- ظرفیت: 1 تا 10 تن.
- کاربرد: داخل کارگاه‌ها برای جابه‌جایی اجسام در یک منطقه مشخص، بارگیری و تخلیه قطعات سنگین.
- جرثقیل بازویی (Jib Cranes): شامل یک ستون عمودی ثابت و یک بازوی افقی (جیغ) است. بازو قابلیت چرخش 180 یا 360 درجه دارد.
- ظرفیت: 0.5 تا 5 تن.
- کاربرد: ایستگاه‌های کاری ثابت، تغذیه دستگاه‌های صنعتی، بارگیری و تخلیه سریع در یک منطقه دایره‌ای شکل.
۲. جرثقیل‌های متحرک و بزرگ (Mobile & Heavy Duty Cranes)
این جرثقیل‌ها قابلیت جابه‌جایی داشته و در پروژه‌های عمرانی، ساختمانی و زیرساختی استفاده می‌شوند.
الف) جرثقیل‌های تلسکوپی (Telescopic Cranes / Mobile Cranes)
این رایج‌ترین نوع جرثقیل بزرگ در پروژه‌های عمرانی و خدماتی هستند.
- مشخصات: دارای بوم یا بازوی هیدرولیکی است که از چند بخش ساخته شده و می‌تواند طول آن را کم یا زیاد کند (مانند تلسکوپ). روی شاسی‌های لاستیکی (مانند کامیون) یا شاسی‌های All-Terrain (همه جا رو) نصب می‌شوند.
- ظرفیت: از 20 تن تا بیش از 1000 تن (در مدل‌های بزرگ و خاص).
- کاربرد: نصب سازه‌های فلزی، ساخت پل‌ها، مونتاژ توربین‌های بادی و عملیات امداد و نجات.
ب) جرثقیل‌های دکل‌دار یا چرخ‌زنجیری (Crawler Cranes)
این‌ها قدرتمندترین جرثقیل‌های متحرک هستند.
- مشخصات: به‌جای چرخ‌های لاستیکی، از شاسی‌های چرخ‌زنجیری (مانند تانک) استفاده می‌کنند. بوم آن‌ها اغلب به‌صورت مشبک (Lattice) بوده و بسیار بلند است.
- ظرفیت: از 40 تن تا 3000 تن (در بزرگ‌ترین مدل‌ها).
- مزیت: پایداری عالی در زمین‌های نرم و ناهموار و عدم نیاز به جک‌های کمکی (Outriggers) در برخی شرایط.
- معایب: سرعت بسیار پایین در جابه‌جایی و نیاز به حمل قطعات بوم توسط کامیون‌های متعدد.
ج) جرثقیل‌های سقفی (Overhead Cranes)
این جرثقیل‌ها کاملاً در محیط‌های صنعتی ثابت هستند.
- مشخصات: شامل دو ریل موازی نصب شده در ارتفاع (سقف سوله) و یک پل (Bridge) که روی این ریل‌ها حرکت می‌کند. بالابر (Hoist) نیز روی پل حرکت می‌کند.
- ظرفیت: از 1 تن تا صدها تن.
- کاربرد: کارخانه‌های تولید فولاد، ریخته‌گری، انبارهای بزرگ و کارخانجات مونتاژ سنگین.
۳. جرثقیل‌های خاص و سنگین (Specialized & Mega Cranes)
این مدل‌ها برای اهداف خاص و پروژه‌های عظیم طراحی شده‌اند.
الف) جرثقیل برجی (Tower Cranes)
غول‌های صنعت ساختمان که در ارتفاع کار می‌کنند.
- مشخصات: شامل یک دکل عمودی بلند (Tower) و یک بازوی افقی (Jib) هستند. ارتفاع و ظرفیت آن‌ها با افزایش تعداد قطعات دکل افزایش می‌یابد.
- ظرفیت: ظرفیت بالابری در نوک بازو معمولاً کم (چند تن) است، اما توانایی حمل بارهای سنگین‌تر را نزدیک به دکل دارند (8 تا 40 تن).
- کاربرد: ساخت آسمان‌خراش‌ها و سازه‌های بلند.
- انواع: ثابت (متصل به فونداسیون) و متحرک (روی ریل).
ب) جرثقیل‌های بندری و دریایی (Port & Marine Cranes)
- مشخصات: شامل جرثقیل‌های اسکله‌ای (Quay Cranes) برای جابه‌جایی کانتینرها از کشتی به اسکله و جرثقیل‌های شناور (Floating Cranes) برای نصب سکوهای نفتی، کشتی‌سازی و عملیات نجات در دریا.
- ظرفیت: بسیار بالا، از 100 تن تا هزاران تن.
ج) جرثقیل‌های پالایشگاهی (Rough Terrain Cranes)
- مشخصات: شاسی تک‌کابین، چرخ‌های بزرگ، و قابلیت حرکت در زمین‌های ناهموار، گلی و شنی.
- کاربرد: پالایشگاه‌ها، معادن، و سایت‌های ساختمانی دورافتاده.
۴. مقایسه عوامل کلیدی
نوع جرثقیل | قابلیت جابه‌جایی | بهترین محیط کاربری | معیار اصلی قدرت |
بالابرها (Hoists) | ثابت | کارگاهی/داخل ساختمان | نیروی بالابری (کیلوگرم) |
جرثقیل دروازه‌ای | ریل یا زمین هموار | داخل سالن‌های صنعتی | طول دهانه و ظرفیت (تن) |
جرثقیل تلسکوپی | جاده و زمین نسبتاً صاف | پروژه‌های عمرانی عمومی | ظرفیت و طول بوم (متر/تن) |
جرثقیل چرخ‌زنجیری | زمین‌های بسیار ناهموار | پروژه‌های زیرساختی سنگین | حداکثر ظرفیت و پایداری (تن) |
جرثقیل برجی | ثابت در محل | ساختمان‌های بلندمرتبه | ارتفاع و ظرفیت در نوک بوم |
