بازار مکمل‌های غذایی، ورزشی و دارویی یکی از پرخطرترین حوزه‌ها از نظر وجود محصولات تقلبی، تاریخ مصرف گذشته یا حاوی مواد ممنوعه و مضر است. تقلب در این محصولات می‌تواند از عدم وجود ماده فعال ادعایی تا آلودگی با فلزات سنگین یا مواد دارویی خطرناک (که برای افزایش تأثیر به صورت غیرمجاز اضافه می‌شوند) متغیر باشد.
این مقاله به روش‌های جامع تشخیص اصالت و کیفیت مکمل‌ها و محصولات دارویی می‌پردازد.
۱. بازرسی بسته‌بندی و شناسه‌های رسمی (خط دفاع اول)
قبل از مصرف هرگونه مکمل یا دارو، باید بسته‌بندی آن را به دقت بررسی کرد.
الف) پلمپ، کیفیت چاپ و ظرف
- پلمپ ایمنی: محصول اصل باید دارای پلمپ داخلی و خارجی محکم و کاملاً دست‌نخورده باشد. پلمپ‌های نامرغوب، سست یا آثاری از باز شدن قبلی، نشانه‌ی تقلب یا دستکاری است.
- کیفیت چاپ: برچسب‌ها و چاپ روی ظرف باید واضح، تمیز، بدون لغزش و با رنگ‌های استاندارد باشند. در نمونه‌های تقلبی، چاپ معمولاً مات، کدر یا دارای غلط املایی در فونت‌ها یا لوگوها است.
- جنس ظرف: ظروف اصلی اغلب از پلاستیک‌های ضخیم و باکیفیت ساخته شده‌اند تا محتویات را از رطوبت و نور محافظت کنند. ظروف تقلبی ممکن است پلاستیک ارزان، نازک و بدشکل داشته باشند.
ب) کدهای رهگیری و تأییدیه سازمان‌های رسمی
- کد IRC یا GTIN (کد UID): تمامی مکمل‌ها و داروهای وارداتی یا تولید داخل معتبر در ایران باید دارای کد IRC (مجوز سازمان غذا و دارو) یا کد GTIN (شناسه بین‌المللی کالا) باشند.
- برچسب اصالت: برچسب‌های اصالت سازمان غذا و دارو (که حاوی کدهای UID و رمز اصالت است) باید روی محصول چسبانده شده باشند.
- روش استعلام: کد UID را از طریق سامانه پیامکی یا وب‌سایت رسمی سازمان غذا و دارو (TTAC.ir) استعلام کنید. سامانه باید اصالت محصول، تاریخ تولید و انقضا را تأیید کند.
- استانداردهای جهانی: وجود نمادهای استاندارد جهانی مانند GMP (Good Manufacturing Practices) یا تأییدیه‌های معتبر دیگر (در مکمل‌های ورزشی مانند Informed-Sport) نشانه کیفیت است.
۲. بررسی فیزیکی محتویات داخلی (کپسول، پودر یا قرص)
پس از باز کردن پلمپ، خود ماده باید مورد بازرسی قرار گیرد.
الف) رنگ، بو و بافت (ure)
ویژگی | محصول اصلی و استاندارد | محصول تقلبی یا فاسد |
رنگ و ظاهر | قرص‌ها و کپسول‌ها دارای رنگ یکنواخت و شکل استاندارد (بدون ترک یا تغییر شکل) هستند. | رنگ‌های عجیب، لکه‌دار، یا وجود پودر غیرعادی در ته ظرف. کپسول‌ها ممکن است به هم چسبیده باشند. |
بو | بوی ملایم و طبیعی ماده اولیه، یا بدون بو. | بوی تند، ترشیدگی، مواد شیمیایی یا بوی بسیار قوی که تلاش برای پنهان کردن مواد بی‌کیفیت است. |
بافت پودر | پودرها (مانند پروتئین وی) باید کاملاً ریز، خشک و یکنواخت باشند و به راحتی در آب حل شوند. | پودر دارای توده‌های سفت (نشانه‌ی رطوبت و فساد)، یا حل شدن سخت در مایعات و کف زیاد (نشانه‌ی مواد افزودنی غیرمعمول). |
ب) وزن و پر بودن کپسول
- وزن ناهمگون: اگر کپسول‌ها به صورت دستی پر شده باشند، ممکن است وزن آن‌ها یکسان نباشد. در محصولات اصلی، پر شدن کپسول‌ها توسط دستگاه و با وزن استاندارد انجام می‌شود.
- شکل قرص: در محصولات تقلبی، ممکن است قرص‌ها دارای لبه‌های تیز یا ناهموار باشند که نشان‌دهنده استفاده از قالب‌های نامرغوب است.
۳. تقلب‌های رایج و خطرات سلامتی
تقلب در این حوزه، اغلب با هدف کاهش هزینه تولید و افزایش تأثیرگذاری کاذب انجام می‌شود.
الف) تقلب در مواد تشکیل‌دهنده (Ingredients Fraud)
- پروتئین وی (Whey Protein): اضافه کردن کراتین ارزان، پودر شیر یا پودر سویا به جای پروتئین خالص. این کار باعث بالا رفتن کاذب درصد پروتئین در آزمایش‌های سنتی می‌شود.
- مکمل‌های لاغری: افزودن مواد دارویی ممنوعه و خطرناک (مانند سیبوترامین یا فن فلورامین) به محصولات "طبیعی" برای ایجاد کاهش وزن سریع.
- مکمل‌های تقویت قوای جنسی: افزودن ویاگرا (سیلدنافیل) به صورت غیرمجاز به محصولات گیاهی.
ب) خطرات جدی سلامتی
- آلودگی میکروبی: محصولات تقلبی فاقد کنترل‌های بهداشتی هستند و ممکن است به باکتری‌ها، کپک‌ها یا قارچ‌ها آلوده باشند.
- فلزات سنگین: استفاده از مواد اولیه درجه پایین و آلوده به سرب، جیوه یا کادمیوم، که منجر به مسمومیت و آسیب‌های عصبی می‌شود.
۴. توصیه‌های نهایی برای خرید ایمن
- بررسی گواهینامه‌ها: به دنبال مهر و تأییدیه وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو باشید و فقط از داروخانه‌ها یا فروشگاه‌های مجاز با سابقه خوب خرید کنید.
- قیمت منطقی: محصولات با کیفیت هزینه‌های تولید مشخصی دارند. اگر یک مکمل با قیمت بسیار پایین‌تر از بازار جهانی و برندهای معتبر عرضه می‌شود، به اصالت آن شک کنید.
- پرهیز از وعده‌های غیرواقعی: از خرید مکمل‌هایی که وعده‌های غیرممکن یا اغراق‌آمیز (مانند "کاهش وزن 10 کیلوگرم در یک هفته" یا "افزایش حجم عضلانی 5 کیلوگرم در یک ماه") می‌دهند، خودداری کنید. این محصولات اغلب حاوی مواد دارویی ممنوعه هستند.
- تاریخ انقضا: همیشه مطمئن شوید که تاریخ تولید و انقضا به صورت واضح حک شده و زمان کافی تا پایان مصرف باقی مانده باشد.
