گیربکس‌های سنگین مانند مدل‌های Fast Gear و ZF (که به طور گسترده در کامیون‌ها و کامیونت‌های داخلی مورد استفاده قرار می‌گیرند) به دلیل تحمل بارهای سنگین و مسافت‌های طولانی، نیازمند نگهداری دقیق و عیب‌یابی تخصصی هستند. مشکلات این گیربکس‌ها معمولاً به صورت صدای غیرعادی، سختی در تعویض دنده، یا بیرون زدن دنده بروز می‌کنند.
۱. تشخیص صداهای غیرعادی در گیربکس
نوع و زمان شنیدن صدا می‌تواند به تشخیص قطعه معیوب کمک کند. صداهای گیربکس اغلب ناشی از سایش بلبرینگ‌ها یا دنده‌ها هستند.
نوع صدا | زمان شنیده شدن | منشأ محتمل | معنی فنی |
زوزه یا غرش مداوم | در دنده‌های خاص یا در تمام دنده‌ها هنگام حرکت. | بلبرینگ‌های اصلی شفت‌ها (ورودی، خروجی یا شفت‌های واسطه). | سایش بلبرینگ‌ها به دلیل کمبود یا کهنگی روغن واسکازین. |
سایش یا خِرخِر (Grinding) | هنگام درگیر کردن دنده، قبل از قفل شدن دنده. | خرابی یا سایش دنده‌های برنجی (Synchros). | دنده‌های برنجی نمی‌توانند سرعت شفت‌ها را قبل از تعویض، همسان‌سازی کنند. |
ضربه یا تق‌تق (Knocking) | هنگام درگیر کردن یا رها کردن کلاچ یا تغییر ناگهانی بار. | لقی بیش از حد دنده‌ها، خرابی دنده در دیفرانسیل، یا لقی در اتصالات فلنج خروجی. | سایش یا خرابی دنده‌های اصلی. |
صدای بلند در حالت خلاص | هنگام کارکرد در حالت خلاص و قطع شدن با گرفتن کلاچ. | بلبرینگ شفت ورودی (Input Shaft Bearing). | این بلبرینگ در حالت خلاص تحت فشار بیشتری است. |
۲. سختی تعویض دنده و بیرون زدن دنده
این مشکلات معمولاً در نتیجه نقص در سیستم کلاچ، دنده‌های برنجی (سنکرونایزر) یا مکانیزم تعویض دنده هستند.
الف) سختی در تعویض دنده
- مشکل کلاچ: شایع‌ترین دلیل. اگر کلاچ به طور کامل جدا نشود (کلاچ به طور کامل درگیر نشود)، تعویض دنده، به‌ویژه در دنده 1 و عقب، بسیار سخت می‌شود.
- راهکار کلاچ: بررسی فشار هوای کلاچ (در سیستم‌های بادی)، تنظیم پدال یا بررسی فشنگی رگلاژ اتوماتیک کلاچ.
- خرابی سنکرونایزر: در صورتی که دنده برنجی (سنکرونایزر) در یک دنده خاص فرسوده شده باشد، سرعت شفت‌ها را همسان نمی‌کند و تعویض دنده در آن نقطه سخت می‌شود یا با صدای خِرخِر همراه است.
- روغن غیراستاندارد: استفاده از روغن واسکازین با گرید یا استاندارد اشتباه می‌تواند باعث عملکرد ضعیف سنکرونایزرها شود.
ب) بیرون زدن دنده (Gear Jumping)
- لقی محور دنده: لقی بیش از حد در محور دنده، یا فرسایش دندانه‌های اصلی یا چنگال تعویض (Shift Fork) باعث می‌شود دنده زیر بار از جای خود خارج شود.
- شکستگی فنر یا ساچمه‌های نگهدارنده: فرسایش و شکستگی قطعات داخلی که وظیفه قفل کردن دنده در موقعیت خود را دارند.
۳. روش‌های اصولی نگهداری و تعویض واسکازین
نگهداری صحیح، به ویژه در مورد واسکازین، طول عمر گیربکس‌های سنگین Fast و ZF را تضمین می‌کند.
الف) انتخاب واسکازین
- استاندارد API: گیربکس‌های سنگین ZF معمولاً نیاز به روغن با استاندارد API GL-4 یا API GL-5 دارند. انتخاب گرید صحیح (مانند 80W-90 یا 75W-90) طبق دفترچه راهنمای کامیون حیاتی است.
- روغن‌های اصلی: گیربکس‌های مدرن ZF ممکن است به روغن‌های مصنوعی (Synthetic) و با استانداردهای اختصاصی شرکت ZF نیاز داشته باشند. استفاده از روغن‌های ارزان یا غیراستاندارد، مستقیماً بر عملکرد سنکرونایزرها و طول عمر بلبرینگ‌ها تأثیر می‌گذارد.
ب) زمان تعویض و مراحل
- فواصل زمانی: تعویض واسکازین معمولاً بین 80,000 تا 120,000 کیلومتر یا طبق توصیه سازنده گیربکس انجام می‌شود.
- دمای تخلیه: واسکازین باید زمانی که گرم است (پس از طی مسافتی) تخلیه شود تا رسوبات و آلودگی‌ها به طور کامل خارج شوند.
- بررسی براده فلزی: در هنگام تخلیه، حتماً پیچ کارتر (دریچه تخلیه) را که معمولاً مغناطیسی است، بررسی کنید. وجود مقدار کمی براده فلز نرم (مشابه پودر) طبیعی است، اما وجود تکه‌های بزرگ یا براده‌های خشن نشان‌دهنده سایش شدید بلبرینگ یا دنده است.
- میزان روغن: سطح روغن باید دقیقاً مطابق با علامت گیج یا سوراخ بازدید پر شود. کمبود یا ازدیاد روغن هر دو می‌توانند به گیربکس آسیب بزنند.
۴. عیب‌یابی تخصصی Fast Gear و ZF
- بلبرینگ‌های سوزنی: گیربکس‌های سنگین دارای تعداد زیادی بلبرینگ سوزنی هستند که به کمبود روغن بسیار حساسند. صدای زوزه می‌تواند ناشی از خرابی این بلبرینگ‌ها باشد.
- شیر تقسیم (Range Selector): در گیربکس‌های دارای دنده‌های سنگین و سبک (مانند ZF مدل Ecosplit)، مشکلات مربوط به شیر تقسیم یا سیلندرهای پنوماتیک می‌تواند منجر به قفل شدن یا سختی در تعویض بین دنده سبک و سنگین شود.
- دیاگ و سنسورها: گیربکس‌های اتوماتیک یا نیمه‌اتوماتیک مدرن ZF (مانند AS Tronic) و برخی مدل‌های Fast دارای سنسورها و ECU هستند. در این مدل‌ها، عیب‌یابی ابتدا باید با دستگاه دیاگ برای خواندن کدهای خطا و بررسی عملکرد سنسورهای سرعت و موقعیت انجام شود.
