سیستم ترمز در خودروهای سنگین باری (کامیون‌ها و اتوبوس‌ها) به دلیل وزن بالا، نیاز به عملکرد قوی، قابل اعتماد و دوام طولانی دارد. هسته اصلی این سیستم‌ها، ترمزهای بادی (Air Brakes) هستند که با ترمزهای کمکی (مانند ریتاردر و ترمز موتور) تقویت می‌شوند.
۱. انواع سیستم‌های ترمز اصلی (بادی)
سیستم ترمز بادی در خودروهای سنگین از سه مدار مجزا تشکیل شده است تا در صورت نقص یک مدار، ایمنی حفظ شود:
الف) مدار تولید هوا (Air Supply Circuit)
- کمپرسور (Compressor): هوای محیط را فشرده کرده و به سیستم تزریق می‌کند. نیروی محرکه آن از موتور تأمین می‌شود.
- رطوبت‌گیر و خشک‌کن هوا (Air Dryer}): رطوبت، روغن و آلودگی‌ها را از هوای فشرده جدا می‌کند تا از یخ‌زدگی و زنگ‌زدگی اجزای داخلی سیستم جلوگیری شود.
- مخازن هوا (Air Tanks/Reservoirs): هوای فشرده را ذخیره می‌کنند. این مخازن معمولاً به چند بخش تقسیم می‌شوند: مخزن ترمز عقب، مخزن ترمز جلو، و مخزن ترمز دستی/پارکینگ.
ب) مدار ترمز خدماتی (Service Brake Circuit)
این مدار برای ترمزگیری معمول توسط راننده استفاده می‌شود:
- شیر پدال ترمز (Foot Brake Valve): هنگامی که راننده پدال را فشار می‌دهد، این شیر متناسب با فشار پدال، هوای فشرده را به ترمزهای جلو و عقب هدایت می‌کند.
- بوستر ترمز بادی (Brake Chamber): هوای فشرده وارد این محفظه‌ها شده، دیافراگم را فشار می‌دهد و این نیروی مکانیکی از طریق میله فشار (Push Rod) به اهرم تنظیم‌کننده (Slack Adjuster) و سپس به بادامک S(S-Cam) منتقل می‌شود تا لنت‌ها را به درام فشار دهد (در ترمزهای درامی).
ج) مدار ترمز اضطراری و دستی (Emergency/Parking Brake)
- ترمز فنری (Spring Brake Chamber): در محورهای محرک عقب استفاده می‌شود. این محفظه‌ها دوگانه هستند و دارای یک فنر قدرتمند هستند.
- در حالت عادی (حرکت)، هوای فشرده فنر را جمع نگه می‌دارد.
- در حالت ترمز دستی یا اضطراری (از دست رفتن فشار هوا)، فنر آزاد شده و به طور مکانیکی نیروی زیادی را برای درگیری دائمی ترمز ایجاد می‌کند.
۲. ملاحظات ایمنی حیاتی در سیستم‌های بادی
ایمنی در سیستم ترمز سنگین کاملاً به حفظ فشار هوا بستگی دارد.
- فشار عملیاتی ایمن: فشار سیستم ترمز باید همیشه در محدوده ایمن (معمولاً بین 90تا 120PSI}) باشد. رانندگی با فشار هوای کمتر از 60PSIخطرناک است زیرا ترمز اضطراری فنری ممکن است به طور خودکار فعال شود.
- بررسی تخلیه آب: مخازن هوا باید به طور منظم (روزانه یا هفتگی) از نظر تجمع رطوبت و آب تخلیه شوند. عدم تخلیه می‌تواند منجر به خوردگی داخلی و در زمستان، یخ‌زدگی خطوط ترمز شود.
- عملکرد ترمز اضطراری: راننده باید از سلامت ترمز دستی (فنرها) اطمینان حاصل کند. این ترمز آخرین خط دفاعی در هنگام نشتی کامل هوا است.
۳. عیب‌یابی تخصصی ترمزهای بادی
ایراد شایع | علت احتمالی اصلی | راهنمای عیب‌یابی تخصصی |
دیر شارژ شدن هوا | خرابی کمپرسور: رینگ‌ها یا سوپاپ‌های کمپرسور فرسوده شده‌اند. انسداد فیلتر هوا: فیلتر ورودی کمپرسور کثیف است. | اندازه‌گیری زمان شارژ مخازن. بررسی نشتی در خطوط هوا از کمپرسور تا خشک‌کن. |
افت سریع فشار هوا | نشتی جدی: خرابی شیرهای برقی، شل شدن اتصالات لوله‌ها، یا سوراخ شدن دیافراگم بوستر. | استفاده از آب و صابون برای یافتن محل حباب‌زنی در اتصالات و لوله‌ها. بررسی شیر اطمینان (Safety Valve}). |
ترمزگیری ضعیف و کشیدن فرمان | تنظیم نبودن لنت‌ها (Out of Adjustment): حرکت اهرم تنظیم‌کننده (Slack Adjuster) بیش از حد مجاز است. روغن‌زدگی لنت‌ها: نشتی روغن از سیلندر چرخ (در صورت وجود). | بررسی طول میله فشار (Push Rod Stroke) در هر چرخ. تنظیم اهرم‌های تنظیم‌کننده دستی یا بررسی عملکرد خودکار. |
قفل شدن ترمز (Brake Drag) | خرابی بادامک S(S-Cam): زنگ‌زدگی یا عدم برگشت کامل بادامک. خرابی شیر رهاسازی سریع (Quick Release Valve): عدم تخلیه سریع هوا از بوستر پس از رها شدن پدال. | بررسی آزاد شدن کامل لنت‌ها پس از رها کردن پدال. بررسی باز بودن مسیر تخلیه شیرهای Quick Release}. |
۴. سیستم‌های ترمز کمکی (Auxiliary Brakes)
این سیستم‌ها برای حفظ سرعت در سراشیبی و جلوگیری از فیدینگ ترمزهای اصلی ضروری هستند:
الف) ترمز موتور (Engine Brake/ Jake Brake})
- وظیفه: با باز کردن سوپاپ‌های اگزوز در انتهای مرحله تراکم، مقاومت موتور را برای ایجاد نیروی ترمزی افزایش می‌دهد.
- عیب‌یابی: کاهش ناگهانی نیروی ترمزی نشان‌دهنده نقص در مکانیزم فعال‌سازی سوپاپ‌ها (هیدرولیکی/مکانیکی) یا خطای ECMاست. بررسی فشار روغن موتور که برای عملکرد مکانیزم حیاتی است.
ب) ریتاردر هیدرولیکی/الکترومغناطیسی (Retarder})
- وظیفه: ایجاد نیروی مقاومت مستقل از ترمزها و موتور.
- عیب‌یابی:
- هیدرولیکی: اگر ریتاردر سریع داغ می‌شود و کارایی خود را از دست می‌دهد، سیستم خنک‌کاری (مبدل حرارتی/کولر) یا جریان روغن آن مشکل دارد.
- الکترومغناطیسی: اگر فعال نمی‌شود، احتمالاً مشکل از سیستم برق (آمپر بالا) یا قطعی در کویل‌های الکتریکی است.
۵. نگهداری پیشگیرانه
- بررسی روزانه: رانندگان باید قبل از حرکت، فشار هوا را تا حد استاندارد شارژ کنند و سیستم Pre-Trip Inspectionرا انجام دهند.
- تنظیمات دوره‌ای: تنظیم اهرم‌های تنظیم‌کننده (Slack Adjusters) و بررسی ضخامت لنت‌ها.
- تخلیه آب: تخلیه روزانه آب از مخازن و سرویس به موقع Air Dryer(تعویض کارتریج خشک‌کن).
- تست فشار: استفاده از گیج‌های فشار کالیبره شده برای تست فشار در نقاط مختلف سیستم.
