سرطان خون (Leukemia) نوعی سرطان است که از مغز استخوان آغاز می‌شود و با تولید بیش از حد و غیرطبیعی گلبول‌های سفید خون همراه است. با وجود چالش‌های فراوان، پیشرفت‌های اخیر در ایمونوتراپی، ژن‌درمانی و توسعه داروهای هدفمند، افق درمان این بیماری را به طور چشمگیری متحول کرده است.
۱. دلیل پیدایش و انواع سرطان خون
سرطان خون به دلیل جهش‌های ژنتیکی اکتسابی در سلول‌های بنیادی خونساز در مغز استخوان آغاز می‌شود. این جهش‌ها باعث می‌شوند که سلول‌های خونساز به جای بلوغ و عملکرد طبیعی، به طور غیرقابل کنترل تکثیر شوند و جایگزین سلول‌های سالم شوند.
انواع اصلی سرطان خون:
- لوکمی حاد میلوئیدی (AML): رشد سریع سلول‌های میلوئیدی نابالغ؛ شایع‌ترین در بزرگسالان.
- لوکمی حاد لنفوبلاستی (ALL): رشد سریع سلول‌های لنفاوی نابالغ؛ شایع‌ترین در کودکان.
- لوکمی مزمن میلوئیدی (CML): رشد کندتر، اغلب ناشی از جابه‌جایی کروموزومی (Ph کروموزوم یا BCR-ABL).
- لوکمی مزمن لنفوسیتی (CLL): رشد کند، شایع‌ترین در بزرگسالان مسن.
۲. درمان‌های فعلی و استاندارد سرطان خون
درمان‌های فعلی بسته به نوع و مرحله سرطان متفاوت است:
- شیمی‌درمانی: استفاده از داروهای قوی برای کشتن سلول‌های سرطانی که به سرعت تقسیم می‌شوند. این روش همچنان سنگ بنای درمان لوکمی‌های حاد است.
- درمان هدفمند (Targeted Therapy): استفاده از داروهایی که به طور خاص مکانیسم‌های مولکولی رشد سرطان را هدف قرار می‌دهند (مانند مهارکننده‌های تیروزین کیناز یا TKIها در CML).
- پرتودرمانی: استفاده از پرتوهای پرانرژی برای از بین بردن سلول‌های سرطانی در مناطق خاص، یا به عنوان بخشی از آماده‌سازی برای پیوند مغز استخوان.
- پیوند سلول‌های بنیادی (Stem Cell Transplant): جایگزینی مغز استخوان بیمار با سلول‌های بنیادی سالم از یک اهداکننده (Allogeneic) یا خود بیمار (Autologous). این روش برای درمان قطعی بسیاری از لوکمی‌های حاد و مقاوم به درمان استفاده می‌شود.
۳. تحولات اخیر و درمان‌های نوین
سال‌های اخیر شاهد ظهور درمان‌های کاملاً جدیدی بوده‌اند که رویکرد پزشکی به سرطان خون را دگرگون کرده‌اند:
الف) ایمونوتراپی و سلول‌درمانی CAR T-Cell
این روش یکی از بزرگ‌ترین پیشرفت‌ها در درمان لوکمی لنفوبلاستی حاد (ALL) مقاوم به درمان بوده است.
- مکانیزم: سلول‌های T خود بیمار از بدن خارج می‌شوند، از نظر ژنتیکی در آزمایشگاه مهندسی می‌شوند تا گیرنده‌ای به نام گیرنده آنتی‌ژن کایمریک (CAR) تولید کنند که به طور خاص پروتئینی مانند CD19 روی سطح سلول‌های سرطانی را شناسایی می‌کند.
- عملکرد: پس از تزریق مجدد، این سلول‌های T مهندسی‌شده به یک "داروی زنده" تبدیل می‌شوند که سلول‌های لوکمی را هدف قرار داده و از بین می‌برند.
- تحولات: نسل‌های جدید CAR T با هدف قرار دادن چندگانه آنتی‌ژن‌ها و طراحی CAR Tهای آلوژنیک (آماده و غیروابسته به سلول‌های بیمار) در حال توسعه هستند تا کاربرد آن را گسترش دهند.
ب) داروهای هدفمند نسل جدید
- مهارکننده‌های BCL-2 (مانند ونِتوکلاکس - Venetoclax): این دارو، پروتئین BCL-2 را مهار می‌کند که در بسیاری از سلول‌های لوکمی مزمن لنفوسیتی (CLL) و AML برای بقا استفاده می‌شود. این دارو توانسته بقای بدون پیشرفت را به شکل چشمگیری افزایش دهد.
- مهارکننده‌های FLT3: لوکمی‌های AML با جهش FLT3 بسیار تهاجمی هستند. داروهای نسل جدیدی مانند میدوستورین و گیلتریتینیب مستقیماً این جهش را هدف قرار داده و نتایج درمان را بهبود بخشیده‌اند.
ج) درمان‌های اپی‌ژنتیک
- تمرکز بر روی تغییرات شیمیایی که بیان ژن را بدون تغییر در دنباله DNA تغییر می‌دهند. داروهایی که مسیرهای اپی‌ژنتیک را هدف قرار می‌دهند (مانند مهارکننده‌های IDH یا DNMT) در درمان زیرمجموعه‌های خاصی از AML نتایج موفقی داشته‌اند.
۴. آینده درمان سرطان خون
آینده درمان سرطان خون بر پایه‌های فردی‌سازی درمان و دقت مولکولی بنا شده است:
- AI و پزشکی شخصی‌سازی‌شده: استفاده از هوش مصنوعی برای تحلیل داده‌های ژنتیکی، مولکولی و بالینی هر بیمار به منظور پیش‌بینی بهترین ترکیب دارویی و دوز مناسب برای او.
- mRNA و واکسن‌های لوکمی: استفاده از فناوری mRNA برای ایجاد واکسن‌های درمانی که سیستم ایمنی را برای حمله به سلول‌های لوکمی آموزش می‌دهد. این واکسن‌ها می‌توانند به عنوان درمان کمکی پس از شیمی‌درمانی برای جلوگیری از عود استفاده شوند.
- سلول‌های NK و ماکروفاژ مهندسی‌شده: توسعه ایمونوتراپی‌های سلولی پیشرفته‌تر که علاوه بر سلول‌های T، از سلول‌های کشنده طبیعی (NK) یا ماکروفاژها استفاده می‌کنند تا دامنه هدف‌گیری سرطان گسترش یابد.
- کاهش سمیت پیوند: تحقیق برای کاهش سمیت و عوارض جانبی مرتبط با پیوند سلول‌های بنیادی، به‌ویژه بیماری پیوند علیه میزبان (GVHD)، از طریق دستکاری سلول‌های اهداکننده.
این تحولات، نه تنها نرخ بقا را بهبود بخشیده‌اند، بلکه کیفیت زندگی بیماران را با ارائه گزینه‌های درمانی کم‌تهاجمی‌تر افزایش داده‌اند.
